ਜਿਸ ਦਇਆ,ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਤੇ ਬੇਚਾਰਗੀ ਦਾ ਸੰਤਾਪ ਭੁਗਤਦੀਆਂ ਕੁਝ ਹਯਾਤੀਆਂ ਪਿਛਲੇ ਸਫ਼ਿਆ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਬਣ ਗਏ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਨਾਇਕ ਵੱਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਪਰਵਾਜ਼ ਦੇਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਨਾਵਲਕਾਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਆਖਰ ਕਿਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇਸ ਸਿਆਸੀ,ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸਿਰਜਣਾ ‘ਚ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਰੂਪ ‘ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ,ਇਸ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣਿਆ ਗਿਆ:
?ਉਮਰ ਦੇ ਸੁਨਿਹਰੇ ਪੰਧ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਪਲ ਦੇ ਮੁਕਾਮ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋ? :ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਹੋ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਉਹ ਮੇਰੇ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਸੀ।ਜੇ ਇਸ ਪਲ ‘ਤੇ ਆ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਕੰਮ ਠੀਕ ਸੀ।ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਖ਼ੀਰ ਵੇਲੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਉਹਦਾ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ‘ਚ ਰੀਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ।ਇੱਥੇ ਇਹਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮੰਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ।ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਾਵਲ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਤੁਰਜ਼ਮਾ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।ਮੇਰੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਨਾਵਲ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁੱਕ ਟ੍ਰਸਟ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਛਾਪਿਆ ਹੈ।ਇਹਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਚੁੱਪ ਕਰ ਜਾਵਾਂ ਤੇ ਸੋਚ ਬੈਠਾ ਕਿ ਜਿਹੜੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਸੀ ਉਹ ਹੋ ਗਈਆਂ ਉਹ ਠੀਕ ਹੈ ਹੁਣ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।ਹੁਣ ਸਗੋਂ ਇਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਸਾਡੇ ਭਾਰਤ ‘ਚ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ‘ਚ ਜਾ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਰੂਪ ‘ਚ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਮੈਂ ਕੋਈ ਨੌਜਵਾਨ ਤਾਂ ਰਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੋ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫੀ ਚਣੌਤੀਆਂ ਤਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹੀ ਹਨ।ਪਰ ਜਿੰਨਾ ਕੁ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਕੰਮ ਹੋ ਸਕੇ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੀਦਾ ਹੈ।ਇਸ ‘ਚ ਕੋਈ ਮੇਰੀ ਨਿਜੀ ਖ਼ਵਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਹੋਵੇ ਪਰ ਲੇਖਕ ਮੰਨ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਮਾੜੇ ਹਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਪਰੋਖੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ?ਤੁਸੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲੇ ਇਸ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੈ,ਕੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਲਈ ਪੁਰਸਕਾਰ ਹੀ ਸਿਰਫ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਵਧਾਵਾ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ? :ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਇੰਨੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਉਸਦੀ ਵਕਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਾਂ ਤੱਸਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਤੋਂ ਇਹ ਮੰਨ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ।ਕਿਉਂ ਕਿ ਸਾਡੀ ਪਛਾਣ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਮਾਇਨੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਕਾਰਜ ਤੋਂ ਹੀ ਹਨ।ਕਿਉਂ ਕਿ ਪੁਰਸਕਾਰ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਦੁਨਿਆਵੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤੱਸਲੀ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ ਕਿਉਂ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕ ਵਰਗ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਭਾਵ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਪਛਾਣ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।ਬਾਕੀ ਰਚਨਾ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਇਨਾਮ ਨਾਂ ਮਿਲਣ ‘ਤੇ ਪੱਧਰ ਨਹੀਂ ਗਿਰ ਜਾਂਦਾ।ਇਨਾਮ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਿਰਫ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਵਧਣਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਅਜਿਹਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ‘ਚ ਚੰਗਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂ ਕਿ ਦੂਜੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਨਜ਼ਰੀਆ ਕੋਈ ਬਹੁਤਾ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ?ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਦੂਜੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਵਧੀਆ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਮੰਨਦੇ ਹੋ,ਅਜਿਹੇ ਪਾੜੇ ਲਈ ਕੌਣ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ,ਕੀ ਇਹ ਆਪਣੀਆਂ ਉਣਤਾਈਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਬਾਹਰਲਿਆਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਸਮਝ ਹੈ? :ਨਹੀਂ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਿਆਨਪੀਠ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਇਹ ਹੁਣ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਚੋਂ ਜਾਂ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ।ਪਰ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਹੋਰ ਚੰਗੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ,ਪ੍ਰੋ.ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ,ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਅਜਿਹੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਿਰਮੌਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨੀ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਿਆ।ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ‘ਚ ਇਹੋ ਪੁਰਸਕਾਰ ਚਾਰ-ਚਾਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਜਿਵੇਂ ਮਿਲਿਆਲਮ ਜਾਂ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ‘ਚ ਤਾਂ ਛੇ-ਸੱਤ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ।ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਸੰਸਾਰਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਜਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਹੈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਇੰਝ ਹੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਕਿਉਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਥੌੜ੍ਹੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਤਾਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।ਪਰ ਇਹ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਕਾਰਨ ਹੈ,ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਅਦਾਰਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭੁਮਿਕਾ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਮੁੱਲਵਾਨ ਸਾਹਿਤ ਜੋ ਸਾਡੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ(ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ,ਅਕਾਦਮੀਆਂ,ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ) ਨੇ ਛਾਪਿਆ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਤੇ ਵੰਡਣ ਦੀ ਜਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਚੁੱਕੀ।ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਵੱਖਰੀਆਂ ਜ਼ੁਬਾਨਾਂ ‘ਚ ਤੁਰਜ਼ਮਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।ਇਹ ਸਾਹਿਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਜਾਂ ਹਿੰਦੀ ‘ਚ ਛਪਣਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ ਹਰ ਸੂਬੇ ਦੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ‘ਚ ਉਸ ਸੂਬੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਰਥਕ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।ਇਹਨਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਸਾਹਿਤ ਛਾਪਿਆ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਅਜਿਹਾ ਨੈੱਟਵਰਕ ਸਥਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਸਾਹਿਤ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਭਾਗ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਭਾਗ ਹੈ ਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਛਪਾਈ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ?ਇੱਕ ਨਾਵਲਕਾਰ ਵਜੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਪਾਠਕਾਂ ‘ਚ ਅਰਥਸ਼ੀਲ ਸੰਵੇਦਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ,ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਪਾਠਕ ਵਰਗ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਗਲਿਆਰਿਆਂ ‘ਚ ਖੂਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ,ਰਚਨਾਤਮਕ ਕਾਰਜ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਉਪਰਾਲੇ ਕਿੰਝ ਅੰਜਾਮ ਦਿੰਦੇ ਹੋ? :ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ ਪ੍ਰੋ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਸਾਲੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆ ‘ਚ 1957 ‘ਚ ਛਪੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ 55 ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਮਿਆਂ ‘ਚ ਜੇ ਮੈਂ ਅਜਿਹੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿ ਮੈਂ ਸਾਹਿਤ ਸਿਰਜਣਾ ਕਦੀ ਵੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਗਲਿਆਰਿਆਂ ਲਈ ਜਾਂ ਪਾਰਖੂਆਂ ਲਈ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਲਈ ਜਾਂ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਵਾਹਵਾਹੀ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ,ਇਸ ਸਭ ਲਈ ਮੇਰੇ ਧਿਆਨ ‘ਚ ਸਿਰਫ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਛੜੇ ਲੋਕ ਹਨ।ਸਮਾਜ ‘ਚ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਕੋਈ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਅੰਸ਼ ਪਏ ਹਨ ਜੋ ਸਮਾਜ ‘ਚ ਸਮਾਜਿਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿੰਦੇ ਇਹ ਨੁਕਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੇਰੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਅਹਿਮ ਰਹੇ ਹਨ।ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਵਲ ‘ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ’ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਉਸ ‘ਚ ਇੱਕ ਕਿਰਦਾਰ ਜੋ ਦਲਿਤ ਜਾਤੀ ‘ਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ,ਇਹ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਅਜਿਹੀ ਚਰਚਾ ‘ਚ ਮੈਨੂੰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ੇਅਰ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ: ਲਾਈ ਹਯਾਤ ਆਏ ਕਜ਼ਾ ਲੇ ਚਲੀ ਚਲੇ,ਨਾ ਅਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਸੇ ਆਏ ਨਾ ਅਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਸੇ ਚਲੇ।ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲੀ ਹੈ,ਚਾਹੇ ਉਸਦੀ ਉੱਮਰ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਤੁਸੀ ਕੀ ਕੀਤਾ?ਇਸ ਮਨੁੱਖਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ‘ਚ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ,ਮੈਨੂੰ ਜੋ ਸੋਚਣ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਹੱਕ ‘ਚ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਵਰਤ ਸਕਿਆ ਹਾਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਮੇਰੇ ਆਤਮ ਮੰਥਨ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਜੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਹੱਕ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਵਰਤ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ‘ਤੇ ਆਉਣਾ ਜਾਂ ਨਾ ਆਉਣਾ ਇੱਕ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਹੈ।ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ‘ਚ ਮੈਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ‘ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰ ਰਹੇ ਹਨ।ਮੇਰੀ ਰਚਨਾ ਉਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਦੀ ਹੋਈ ਉਹਨਾਂ ਦੱਬੇ ਕੁੱਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਲੱਭਦੀ ਹੋਈ ਹੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ?ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੇਹਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫਿਰ ਕੀ ਲੱਭੇ ਹਨ? :ਇਹ ਬੇਢੰਗੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਹੈ।ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਭਾਰਤ ‘ਚ 100 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਸੂਚੀ ਹੈ ਜੋ ਅਰਬਪਤੀ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਛੇ ਜੀਆਂ ਨੂੰ 60 ਨੌਕਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਕੋਲ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਨ ਫੋਰਥ ਪੈਸਾ ਹੈ।ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਹ ਕਰੋੜਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ‘ਚ ਲੋਕ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵਸੀਲਿਆਂ ਲਈ ਜਦੋਜਹਿਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।ਇਸ ਲਈ ਮੂਲ ਰੂਪ ‘ਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜਿਕ,ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਹੈ,ਜਿਸ ‘ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ 90 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਨਰਕ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰ ਰਹੇ ਹਨ।ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਦਿੰਦਿਆ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀ 10 ਕਰੋੜ ਬੰਦਿਆ ਨੂੰ 100 ਦਿਨ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇਵਾਂਗੇ ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਸੂਰਤ ‘ਚ ਸਿਰਫ 4 ਕਰੋੜ ਬੰਦਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਕੰਮ ਮਿਲ ਸਕਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 100 ਦਿਨ ਪੂਰਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ?ਜਦੋਂ ਇਹਨਾਂ ਸਮਿਆਂ ‘ਚ ਬਦਲ ਰਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ‘ਚ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰ,ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ੇ,ਨਵੇਂ ਫਲਸਫੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।ਪਿੰਡਾ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਂਨਗਰ ਆ ਗਏ,ਉਸ ਨਾਲ ਮਰਦ ਔਰਤ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵੀ ਬਦਲੇ,ਅਪਰਾਧ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਨਾ ਹੋਕੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ‘ਚ ਵਿਖ ਰਹੇ ਹਨ,ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਮੰਡੀ ਆ ਗਈ ਹੈ,ਲਿਵ ਇਨ ਰਿਲੇਸ਼ਨਸ਼ਿਪ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ‘ਚ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਨਾਮ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਹੋਏ ਹਨ।ਉੱਥੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਕਿਰਸਾਨੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਾਂ ਮਾਲਵੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਸਥਾਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਿਆ,ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਲੋਚਕ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ‘ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ’ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵੱਧ ਸਕਿਆ? :ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਇਹਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਈ ਕਿ ਲੋਕ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਨੂੰ ਕਿੰਝ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹਾਂ,ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਕੜਾਹੇ ਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾਣਾ ਹੀ ਵੇਖਕੇ ਪਤਾ ਚਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਿੱਝ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਨਹੀਂ।ਜਿਹੜੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਬਠਿੰਡੇ ‘ਚ ਜਾਂ ਮਾਲਵੇ ‘ਚ ਕਿਸਾਨੀ ਨੂੰ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਪਿਛੜੇ ਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਸਿਰਫ ਬਠਿੰਡੇ ‘ਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆ ‘ਚ ਵੀ ਇਹ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਸਮਾਨਅਰਥੀ ਹੀ ਹਨ।ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਅੰਨੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਦਾਨ ਜਾਂ ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ ‘ਚ ਕਿਸੇ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਹਰੇ ਇਨਕਲਾਬ ਕਰਕੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ‘ਚ ਪਛੜੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪਲਾਇਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ‘ਚ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਇੰਝ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੇ ਉਥੇ ਵੀ ਗ਼ਰੀਬ ਬੰਦਿਆ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ,ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੰਨੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਪਾਤਰ ਰਿਕਸ਼ੇ ਰਾਹੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨਹੀਂ ਸੁਧਾਰ ਸਕਦਾ ਤੇ ਉਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਪਿੰਡ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।ਵਿਚੋਂ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਰੂਪ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ।ਜੇ ਆਪਾਂ ਬਠਿੰਡੇ ਦੇ ਲੇਬਰ ਚੌਂਕ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਉਥੇ ਕੰਮ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਜ਼ਦੂਰ ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੂਬੇ ‘ਚ ਕੰਮ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਪਲਾਇਣ ਕੀਤਾ।ਇੱਥੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਲਾਤ ਅਜਿਹੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਕਿ ਨਾ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਪੱਧਰ ਹੋਰ ਡਿੱਗਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਇਹ ਕੰਮ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਰੂਪ ਸਿਰਫ ਬਠਿੰਡੇ ‘ਚ ਹੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਡੋਂ ਇਹ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ‘ਚ ਹੀ ਇੰਝ ਵਰਤ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਸ ਰੂਪ ‘ਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਇਹ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਸਿਆਸੀ,ਆਰਥਿਕ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਬਿੰਬਤ ਕੀਤਾ।ਇਹ ਕਿਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਾ ਵੱਡੇ ਦਾਇਰੇ ਦਾ ਨਾ ਲੱਗਕੇ ਬਠਿੰਡੇ ਤੱਕ ਮਹਿਦੂਦ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਸਮਾਜਿਕਤਾ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਰੂਪ ਘੱਟ ਵੱਧ ਸਾਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਇੱਕੇ ਰੂਪ ਦਾ ਹੀ ਹੈ।ਸੋ ਜੇ ਮੈਂ ਮਾੜੀ ਹਾਲਤ ਦੀ ਗੱਲ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਬਿਹਾਰ,ਯੂ.ਪੀ ਦੇ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਬਾਕੀ ਮੈਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸਾਫ ਕਰਨਾ ਚਾਹਵਾਂਗਾ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਲੇਖਕ ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਰਚਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ।ਮੈਂ ਜੇ ਰੂਸ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਲਿਓ ਤਾਲਸਤਾਏ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇਵਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਰੂਸੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ,ਨਾ ਕਿ ਏਸ਼ਿਆ,ਅਫਰੀਕਾ ਜਾਂ ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਹਨ।ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਸਮੱਸਿਆ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ‘ਚ ਹਨ।ਸੋ ਉਹ ਸਮੱਸਿਆ ਸਿਰਫ ਰੂਸੀ ਦਾਇਰੇ ‘ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ,ਉਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਹੈ ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਤੱਕ ਗੱਲ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਅਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਪੱੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ।ਸੋ ਹਰ ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ‘ਤੇ ਹੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਵਿਚਲੀ ਵਿਚਾਰਤਮਕ ਲਹਿਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਉਸ ਕੋਨੇ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਤੜਪ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹੋ ਸਾਂਝ ਹੈ।ਇਹ ਇੰਝ ਹੈ ਕਿ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਹਨ ਪਰ ਵਿਚਲੀ ਤੜਪ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸਨਾ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਹੈ।ਇਹੋ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਵ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤ ‘ਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਸੋ ਜਿਹੜੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਹੈ ਉਹਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਦਾਇਰੇ ‘ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਸੀਮਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ,ਉਸਦੀਆ ਭਾਵਨਾਵਾਂ,ਉਸਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ,ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝ,ਦੋਸਤੀਆਂ,ਸਮਾਜਿਕ,ਸਿਆਸੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਕੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ,ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪਏ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਰਾ ਇੱਕ ਦਾਇਰੇ ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕਿ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ‘ਤੇ ਹੀ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਮੇਰੇ ਨਾਵਲ ਦਾ ਰੂਪ ਬੇਸ਼ੱਕ ਮਾਲਵੇ ਜਾਂ ਬਠਿੰਡੇ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਵਿਚਲੀ ਤੜਪ ਤਾਂ ਹਰ ਸਮਾਜ ‘ਚ ਉੱਥੇ ਉੱਥੇ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਤੜਪਦੀ ਹੈ। ?ਜੇ ਆਪਾਂ ਕਿਸਾਨੀ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਅਣਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਰਸਯੋਗ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ‘ਚ ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਕਿਰਸਾਨੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਾਂ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਤਰਸਯੋਗ ਰੂਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ,ਇਹ ਹਯਾਤੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਮੰਡੀ ‘ਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ,ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਅਦਾਇਗੀ ‘ਚ ਵੀ ਇੱਕ ਹੱਦ ਤੱਕ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿਤ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਬੈਕਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੇਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਲੇਖਾਂ ‘ਚ ਜਗ੍ਹਾ ਤਾਂ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਨਵੀਆਂ ਦਰਪੇਸ਼ ਆਈਆਂ ਔਕੜਾਂ ਨੂ ਆਪਣੇ ਗ਼ਲਪ ਦਾ ਅਧਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ? :ਅਸਲ ‘ਚ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬੰਦੇ ਦੇ ਰੂਪ ‘ਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਮੇਰਾ ਅਸਲ ਭਾਵ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਕਿ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਇੰਝ ਹੱਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਉਸ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣਾਇਆ ਹੈ।ਕਿਉਂ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲਾਂ ਤੱਥਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ‘ਚ ਲੇਖਾਂ ਰਾਂਹੀ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੇਖਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਗ੍ਹਾ ਦਿੱਤੀ।ਕਿਉਂ ਕਿ ਲੇਖ ਮੈਂ ਇਸੇ ਲਈ ਲਿਖੇ ਹਨ ਕਿਉਂ ਕਿ ਇਹ ਆਮ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਗ਼ਲਪ ਦਾ ਅਧਾਰ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ?ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਕਿਸੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਦੇ ਹੱਲ ਜਾਂ ਰਚਨਾ ਦਾ ਅੰਤ ਕਿਸੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਹੋਵੇ ਅਜਿਹਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਤਾਂ ਖਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਰਹੀ ਹੈ,ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਗ਼ਲਪ ਦਾ ਅੰਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਧਾਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਨਾਵਲ ਪੱੜ੍ਹਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਇਨੇ ਲੱਭਣ ‘ਚ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ,ਅਜਿਹਾ ਢੰਗ ਵਰਤਣ ਦਾ ਕੋਈ ਖਾਸ ਕਾਰਨ? :ਜੇ ਅੰਤ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਵਲ ਦਰ ਨਾਵਲ ਵੱਖਰੇ ਰੂਪ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ ਨਾਵਲ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਅੰਤ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਭਰਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਸਮਝ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਾਰੇ ਨਾਵਲਾਂ ‘ਚ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਜਿਵੇਂ ਹੁਣ ਅਣਹੋਏ ਨਾਵਲਾਂ ‘ਚ ਬਿਸ਼ਨਾ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਉਪਲਬਧੀ ਦੇ ਮਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਇੱਕ ਅਣਖੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਖੀਰ ‘ਤੇ ਇੰਝ ਪੇਸ਼ ਹੋਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਦਾ ਹੈ।ਪਰਸਾ ਪੂਰੇ ਨਾਵਲ ‘ਚ ਕਿਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਉਹ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਮਝੌਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।ਸੋ ਜੇ ਇਹ ਸਮਝੀਏ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਸਧਾਰਨ ਹਨ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਕੋਈ ਵੀ ਰਚਨਾ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੀ ਸਗੋਂ ਰਚਨਾ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਜਿਹੜੀਆਂ ਅਣਦਿੱਖ ਗੱਲਾਂ ਪਈਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ‘ਚ ਬਿੰਬਤ ਕਰਕੇ ਅਸਲ ਯਥਾਰਥੀ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ?ਗਿਆਨਪੀਠ,ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ,ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ ਵਰਗੇ ਸਨਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡਾ ਇੱਕ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਨਾਮ ਹੈ,ਅਜਿਹੇ ‘ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ ਤਾਂ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਦੇ ਕੈਨਵਸ ‘ਚ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪਰਵਾਸ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਤੁਸੀ ਆਪਣਾ ਠਿਕਾਣਾ ਜੈਤੋ ‘ਚ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਿਉਂ ਮੰਨਦੇ ਹੋ? :ਨਹੀਂ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ,ਹਰ ਬੰਦੇ ਦਾ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਬਸੇਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਮੇਰਾ ਜੈਤੋ ‘ਚ ਹੈ ਕਿਉਂ ਕਿ ਇੱਥੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਰੌਲਾ ਗੌਲਾ ਘੱਟ ਹੈ।ਹੁਣ ਜਿਵੇਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰ ਲਈਏ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ‘ਚ ਮੈਂ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ।ਬਾਕੀ ਗੱਲ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਹੀ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਗੱਲ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੀ ਕਰਨੀ ਹੈ।ਗੱਲ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬੰਦਾ ਸਮਝਨ ਦੀ ਹੈ।ਸੋ ਇਸ ‘ਚ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਤੜਪ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ।ਮੈਂ ਉਸ ਤੜਪ ਲਈ ਅਵਾਜ਼ ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹਾਂ।ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ‘ਚ ਆਪਣਾ ਬਸੇਰਾ ਲਿਜਾਕੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਆਖਰ ਗੱਲ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਹੀ ਕਰਨੀ ਹੈ। ?ਅੰਨੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਦਾਨ ਫ਼ਿਲਮ ਵੀਨਸ ਫ਼ਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ਚੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਫ਼ਿਲਮ ਪੁਰਸਕਾਰ 2012 ‘ਚ ਆਪਣੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਲਵਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ,ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਵਲ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਫ਼ਿਲਮ ਨੂੰ ਇੰਝ ਸਰਾਹਿਆ ਜਾਣਾ ਕਿੰਝ ਲੱਗਦਾ ਹੈ? :ਮੇਰਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਵਲ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਫ਼ਿਲਮ ਬਣੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਰਾਹਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਪਹਿਲੀ ਫ਼ਿਲਮ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਹੈ। ?ਪਰ ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਸਿਨੇਮਾਈ ਰੁਪਾਂਤਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਚਾਹੇ ਉਹ ‘ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ’ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ‘ਅੰਨੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਦਾਨ’ ਫ਼ਿਲਮ ਹੋਵੇ।ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਪੁਰਸਕਾਰਾਂ ‘ਚ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਬਾਖੂਬੀ ਲਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਆਮ ਦਰਸ਼ਕ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਆਮ ਦਰਸ਼ਕ ਦੀ ਚਰਚਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ।ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਹੋ? :ਇੱਥੇ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹਵਾਂਗਾ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ ਫ਼ਿਲਮ ਬਣੀ ਸੀ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਿਨੇਮਾ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਚਲੀ ਸੀ।ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਬਠਿੰਡੇ ਲਗੀ ਸੀ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਦੋ ਦਿਨ ਹੀ ਚਲੀ ਸੀ,ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਇਹ ਫ਼ਿਲਮ ਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।ਇਹ ਜਿਹੜੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਲੋਕ ਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮ ਵੇਖਣ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਆਦਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਈ ਕਿ ਉਹ ਬੰਦੇ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕੇ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਸਥਾਰ ‘ਚ ਗੱਲ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ।ਆਮ ਬੰਦਾ ਇੱਕ ਦਰਸ਼ਕ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿਰਫ ਤਮਾਸ਼ਾ ਵੇਖਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਉਹ ਫ਼ਿਲਮ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ‘ਚ ਨਾਚ ਗਾਣੇ ਹੋਣ,ਜਿਸ ‘ਚ ਮੁੰਡਾ ਕੁੜੀ ਖੇਤਾਂ ‘ਚ ਭੱਜੇ ਗਾਣੇ ਗਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਜਾਂ ਫਿਰ ਜਿਹੜਾ ਨਵਾਂ ਰੁਝਾਨ ਚਲਿਆ ਕਿ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਚ ਕਨੇਡਾ ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਦਿਓ।ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।ਆਮ ਬੰਦੇ ਆਮ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਓ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਮਿਆਰ ਜਾਂ ਕਲਾ ਬਾਰੇ ਮਿਆਰ ਬਹੁਤ ਸਧਾਰਨ ਪੱਧਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।ਸੋ ਆਮ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸਿਨੇਮਾਈ ਤਬਾਦਲੇ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦੇ ਕਿਉਂ ਕਿ ਉਸ ਲਈ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਅਰਥ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ।ਕਿਉਂ ਕਿ ਕਲਾ ਦੀ ਇਸ ਗਹਿਰਾਈ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ?ਫਿਰ ਇਹਦਾ ਅਰਥ ਕੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ‘ਚ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਕਸੂਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਿਲਮ ਵੇਖਣੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ? :ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕਸੂਰ ਨਹੀਂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ,ਮੈਂ ਇਹ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ‘ਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਲਾਤਾਂ ਦਾ ਕਸੂਰ ਹੈ।ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸੋਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਦਿਨ ‘ਚ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ ਇਸ ‘ਚ ਵਰ੍ਹੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।ਹੁਣ ਤੁਸੀ ਵੇਖੋ ਕਿ 65 ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਪਰ ਤੁਸੀ ਜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਪੁੱਛੋਗੇ ਕਿ ਐੱਮ.ਐੱਲ.ਏ ਦੀ ਵੋਟਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹਨ ਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਐੱਮ.ਪੀ ਦੀ ਵੋਟਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹਨ ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਦੱਸ ਬੰਦਿਆ ਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕੇਗਾ ਕਿ ਮੰਤਰਾਲਾ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਅਜਿਹੀ ਕਲਾ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਰੁਝਾਨ ‘ਚ ਆਉਣ ਲਈ ਸਮਾਂ ਲਗੇਗਾ।
('ਗੁਲਾਮ ਕਲਮ' ਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)
