ਸੁਰਜੀਤ (ਡਾ.)
ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ।
ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ ‘ਆਹਣ’ ਉਸ ਦੇ ਹੁਣ ਤਕ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਨਾਵਲ ਪਰਸਾ (੧੯੯੨) ਤੋਂ ਠੀਕ ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਛਪਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਾਪਰੇ ਹਨ। ਖ਼ੁਦਮੁਖ਼ਤਿਆਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਕਾਸ ਮਾਡਲ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਨਵ-ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ ਉਪਰੰਤ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਸਮਾਜਕ ਸੰਰਚਨਾ, ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਅਤੇ ਮੁੱਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆਈ ਹੈ। ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਨਵੇਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਉੱਤਰ ਹਾਲੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਆਦਰਸ਼ਹੀਣਤਾ ਅਤੇ ਸੁਪਨਹੀਣਤਾ ਦੀ ਮਨੋਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਭੋਗਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਸ਼ਕਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ, ਲੁਭਾਉਣੇ ਬਿੰਬਾਂ, ਸੰਚਾਰ-ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੁਆਰਾ ਉਪਲਭਦ ਅਮੁੱਕ ਸੂਚਨਾਵਾਂ, ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤੀਬਰ ਗਤੀ ਦੇ ਰੌਲੇ ਗੌਲੇ ਵਿਚ ਮਨੋਰੰਜਨ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਉਪਭੋਗਤਾ ਵੀ ਬਣ ਗਏ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨੀ ਵਸਤੂ ਵੀ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਜਾਣੀ ਪਛਾਣੀ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਾਰੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਸਵਾਲ ਅਤੇ ਖ਼ਦਸ਼ੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ, ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ, ਸੰਵੇਦਨਹੀਣਤਾ, ਚਿੰਤਨਹੀਣਤਾ, ਪਰਵਾਸ, ਨਸ਼ਾ, ਗੀਤ-ਸੰਗੀਤ, ਨ੍ਰਿਤ, ਜਿਸਮ, ਕਾਮ, ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਮੌਜ ਮਨਾਉਣ ਆਦਿ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਮੋਟਿਫ਼ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧਤਾਵਾਂ ਸਮੇਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਭਟਕਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਵਰਤਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦਾ ਕੋਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉਸਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰੌੜ੍ਹ ਨਾਵਲਕਾਰ ਤੋਂ ਤਵੱਕੋ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਨਵੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਂਦਾ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਸੂਝ ਮਾਡਲ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਉਲੀਕੇਗਾ ਜਿਸ ਦੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਕ ਚੌਖਟੇ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਸਕਾਂਗੇ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ। ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਤਕਰੀਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਤੌਖਲਿਆਂ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਨਵੇਂ ਨਾਵਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਮਸਲ਼ਿਆਂ, ਸਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਪਰਿਪੇਖ (perspctive) ਵਜੋਂ ਰੱਖਣਾ ਗ਼ੈਰਵਾਜਿਬ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।
ਰੌਚਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚਲਾ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਜਗਤ ਸਮਕਾਲੀ ਵਸਤੂ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਮਾਨ ਵੇਰਵਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ‘ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਤੀਜੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪਿਛਲੇਰੇ ਅੱਧ ਦੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਉਦੋਂ ਦੀ ਨਾਭਾ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਇਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਪਿੰਡ ਕਰਮਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਰੂਪ ਧਾਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਰਚਨਾ ਵਸਤੂ ਬਰਤਾਨਵੀ ਹਕੂਮਤ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਵਿਚਕਾਰ ਆਰਥਿਕ ਸਿਆਸੀ ਟਕਰਾਓ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ’੧ ਡਾ.ਟੀ.ਆਰ ਵਿਨੋਦ ਦੇ ਕਥਨ ਮੁਤਾਬਿਕ “ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਹ ਨਾਵਲ ਤੀਹਵਿਆਂ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਸਿਆਸੀ ਹਾਲਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਰਿਆਸਤੀ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਧਰਮੀ, ਜਾਤਪਾਤੀ ਅਤੇ ਜਮਾਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਬਾਰੀਕ ਬੀਨ ਨੀਝ ਅਤੇ ਸੋਚਵਾਨ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ”੨ ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮਕਸਦ ਦੂਰ ਅਤੀਤ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਹੁ-ਭਿੰਨ ਪਾਸਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਹੈ? ਕੀ ਨਾਵਲ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੌਰ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਬਿੰਬ ਉਸਾਰ ਕੇ ਉਸ ਦੌਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੈ? ਕੀ ਇਹੀ ਉਸਦੇ ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਮੂਲ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਹੈ? ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਮਾਧਿਅਮ ਨੂੰ ਮਕਸਦ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਥੀਮਕ ਜਗਤ ਨੂੰ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਵਿਚਾਰਨ ਵਾਲਾ ਮਸਲਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਬਰਤਾਨਵੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਹਕੂਮਤ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਵਿਚਲੇ ਸਿਆਸੀ ਟਕਰਾਓ ਦੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰੀ ਰਾਹੀਂ ਕਿਹੜੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਰਚਨਾਕਾਰੀ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਰੋਕਾਰ ਕੀ ਹਨ।
ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਅਤੀਤ ਦੇ ਤੱਥਾਂ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਵਿਚਕਾਰ ਅਮੁੱਕ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤਸੱਵਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਇਹ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਵਲਕਾਰ ਜਦੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੀਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਜਗਤ ਵਿਚ ਢਾਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਅਜਿਹੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰੀ ਅਤੀਤ ਦੇ ਵਸਤੂ ਪ੍ਰਸੰਗ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਰਚਨਾਤਮਕ-ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਪ੍ਰੇਰਕਾਂ ਅਤੇ ਦਬਾਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ? ਅਤੀਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰੀ ਵਿਚ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚਲੇ ਮਸਲਿਆਂ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਦੀ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦਾ ਸਰੂਪ ਕੀ ਹੈ? ਇਹ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਮਸਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਅਤੀਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਬਿੰਬ ਦੇ ਸਾਰ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਹ ਬਿਆਨ ਕਿ ਨਾਵਲ ‘ਆਹਣ ਵਿਚ ਤੀਸਰੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਾਸਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ’, ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰੁਸਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਨਾਵਲ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਵਿਉਂਤ ਤੋਂ ਭਾਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਚੌਖਟੇ ਨੂੰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਰੂਪਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਤਸੱਵਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਤਹੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਮਾਨ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਅਤੀਤ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਜੋਇਆ ਥੀਮਕ ਜਗਤ ਸਾਕਾਰ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਡੂੰਘ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਵਰਤਮਾਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦੌਰ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ, ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧਤਾਵਾਂ, ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਸੀਮਾਵਾਂ ਚਿਨ੍ਹਿਤ ਹੋਣੀਗੀਆਂ। ਅਜਿਹੀ ਰੂਪਕ ਸਿਰਜਣਾ ਵਿਚ ਵਰਤਮਾਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਦੇ ਧਰਾਤਲ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਸਮੁਚੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਰਚਨਾ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਚੋਂ ਝਲਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਥੀਮਕ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੰਜੋਏ ਵਾਸਤਵਿਕ ਤਣਾਓ-ਟਕਰਾਓ ਨੂੰ ਕਥਾ ਵਸਤੂ ਸਮਝਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਘੜੇ ਗਏ ਰੂਪਕ-ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਚਿਹਨ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਰੂਪਕ ਸਿਰਜਣ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨਾ ਵੀ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਮੁੱਦਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਵੀ ਵਿਚਾਰਨਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਕਲਪਿਤ ਰੂਪਕ ਦਾ ਆਕਾਰ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਾਤਮਕ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਹਿਤ ਨਿਰਮਿਤ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਇੰਝ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਦੋ ਧਰਾਤਲ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਧਰਾਤਲ ਸਮਕਾਲ ਦੇ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੇ ਵਸਤੂ-ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਧਰਾਤਲ ਇਸ ਵਸਤੂ ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਨੂੰ ਨਾਵਲੀਅਤਾ ਦੇ ਤਕਾਜ਼ਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸੰਗਠਨ ਵਿਚ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਕਲਾਤਮਕ-ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ।
ਇੱਥੇ ਇਹ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਕਹਿਣੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਜੀਵੀ ਜਾ ਰਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਦਸਤਪੰਜਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਕਤਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜੋਕੇ ਯੁਗ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜੀਵਨ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦੇ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਕਰ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਹੁੰਗਾਰਿਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ, ਸੁਪਨਿਆਂ ਤੇ ਜੀਵਨ-ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ। ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਉਸ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਹੁਤ ਇਕਪਾਸੜ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਕਾਰਣ ਉਹ ਵਰਤਮਾਨ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵੰਗਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਰਚਨਾਤਮਕ ਹੁੰਗਾਰਾ ਸਿਰਜਣ ਲੱਗਿਆਂ ਅਤੀਤ ਦੇ ਉਸ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਅਨੁਭਵ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਪਛਾਣੀਆਂ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਸੌਖਿਆਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸੰਗਠਨ ਵਿਚ ਸੰਜੋਅ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸੀਮਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰੀ ਦੀ ਇਕ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਸੰਕਟ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਦਕਿ ਸਰਬਵਿਆਪੀਕਰਨ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਉੱਤਮ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਮਕਾਲੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸਰਬਵਿਆਪੀਕਰਨ ਦਾ ਆਪਸੀ ਸੰਤੁਲਨ ਕਾਇਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਨਾ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸਰਬਵਿਆਪਕ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।ਇਹ ਸੀਮਾ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਵੀ ਹੈ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਇਕ ਮੁਲਾਕਾਤ ਵਿਚ ਨਾਵਲ ਦੀਆਂ ਸਰਬਕਾਲੀ ਅਰਥ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਉਭਾਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ:
ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਇਹੋ ਤੱਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਿਰੋਧ ਸਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਡਰ, ਭੈਅ ਤੇ ਨਿਸ਼ਕਰਮਣਤਾ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਉਜਾੜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਤੱਤਕਾਲੀ ਹਾਲਾਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਉਹ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਕਸ਼ਟ ਸਹਿ ਕੇ ਵੀ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ।੩
ਇੰਝ ਇਸ ਕਥਨ ਰਾਹੀਂ ਨਾਵਲੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਕਾਲ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਹੁੰਗਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰਬਕਾਲੀ ਸੁਭਾਅ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਪ੍ਰਤਿ ਵਧੇਰੇ ਸੁਚੇਤ ਹੈ।
ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਨਾਵਲ ‘ਆਹਣ’ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਈ ਅੰਦਰਲੀ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧੀ ਬਿਰਤੀ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਤੀ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ‘ਅਣਹੋਏ’ ਅਤੇ ‘ਪਰਸਾ’ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਪਾਤਰ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਚਿੱਰਤਪਟ ਤੋਂ ਓਹਲੇ ਰਾਜਸੀ ਸੁਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸਿਸਟਮ ਵਿਚਲੀ ਐਬਸਰਡਿਟੀ ਨਾਲ ਆਢਾ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਰਾਜਸੀ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਵਿਦਰੋਹੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ ਬਗ਼ੈਰ ਹੀ ਸੱਤਾ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ ਹਨ। ਇੰਝ ਕਰਦਿਆਂ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਕਿਰਤੀ ਲੋਕਾਈ ਅੰਦਰਲੀ ਉਸ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਸੁਚੇਤ ਅਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਮੂਲ ਆਧਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਪੱਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅਮਲ ਵਿਚ ਢਲ ਸਕਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਆਪਸੀ ਟਕਰਾਓ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉਸਾਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਇਕ ‘ਸਮੁਚਿੱਤ ਇਕਾਈ’ ਵਜੋਂ ਤਸੱਵਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਸ ਦੇ’ਯੁੱਧ ਬੋਧ’ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਵਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਗਮੀ ‘ਯੁੱਧ ਨੀਤੀ’ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਉਲੀਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਜਗਤ ਦੇ ਇਕ ਧਰਾਤਲ ਉਪਰ ਚੱਲ ਰਹੇ ਇਸ ਟਕਰਾਓ ਦਾ ਬਿੰਬ ਦੂਜੇ ਧਰਾਤਲ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਵਿਚਲੇ ਤਮਾਮ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧਾਂ ਅਤੇ ਵੰਨ ਸੁਵੰਨਤਾਵਾਂ ਦੀ ਜੀਵੰਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਕਾਰੀ ਤੋਂ ਨਿੱਖੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜਦਾ।
ਨਾਵਲ ਵਿਚਲੇ ਵਸਤੂ-ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਅਤੀਤ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਸਮਕਾਲੀ ਯਥਾਰਥ ਵਿਚਲੇ ਸੰਕਟਾਂ ਅਤੇ ਮਸਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਵਲ ‘ਆਹਣ’ ਵਿਚ ਟਿੱਡੀ ਦਲ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਤਬਾਹ ਹੋਈ ਫ਼ਸਲ ਉਪਰੰਤ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਟੈਕਸ ਤਾਰਨ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਕਿਸਾਨਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸੱਤਾ ਦੀ ਦਮਨਕਾਰੀ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਨਾਭਾ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅੰਗੰਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਵਲੀ ਜਗਤ ਦੀਆਂ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਰਾਜੇ ਰਿਪੁਦਮਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਕੇ ਦੱਖਣ ਵਲ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਪਾਤਰ ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਲਈ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨਸਾਫ਼ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਖ-ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਜ਼ਰੂਰ ਹਮਦਰਦੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਰਾਜੇ ਨਾਲ ਅਪਣੱਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਰਾਜੇ ਦੀ ਗਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਉਪਰੰਤ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋਣ ਨਾਲ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅਹਿਲਕਾਰ ਸੰਕਟ ਦੀ ਘੜੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਹਮਦਰਦੀ ਦਿਖਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧੇਰੇ ਨਿਰਦਈ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੰਝ ਹੇਠਲੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਕਰਤਾ ਧਰਤਾ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕਾਰਗ਼ੁਜ਼ਾਰੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਸਮੋਏ ਸੁਝਾਅ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਹ ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹੀ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਕ ਮਕਾਨਕੀ ਅਤੇ ਨਿਰਭਾਵ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਤਵੱਕੋ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਜੇ ਕੋਈ ਕਰਿੰਦਾ ਭਾਵਨਾਵਸ ਕੋਈ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪਾਤਰ ਖਾਨ ਸਾਹਿਬ ਵਰਗੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਨਾ ਅਫ਼ਸਰ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਨਾ ਮਤਹਿਤ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਉਹ ਬੇਗਾਨਗੀ ਭੋਗਦਾ ਨੀਮ ਪਾਗਲਾਂ ਵਰਗਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੜੇ ਸੁਚੇਤ ਪੱਧਰ ਉਤੇ ਪੁਲੀਸ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ, ਕਿਰਦਾਰ ਅਤੇ ਸੀਮਾਂਵਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਢਾਲਿਆ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦਾ ਪਾਤਰ ਮੇਜਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰੋਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਥੋੜੀ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਉਪਰਲੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਨਰਮ ਰੁਖ ਅਪਣਾਉਣ ਅਤੇ ਕੋਈ ਰਿਆਇਤ ਦੇਣ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੰਝ ਸੰਕਟ ਦੀ ਘੜੀ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੋ ਬੀਤਦੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪੁਲੀਸ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਅਤੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕਰੂਰ ਵਿਵਹਾਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸੀ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਦੀ ਤੱਤਕਾਲੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸੱਤਾ ਉੱਪਰ ਹੈ।
ਇਹ ਬਿਰਤਾਂਤ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਚਿਹਨਕ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਅਤੀਤ ਦੀ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਅਜੋਕੀ ਨਵ-ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਜੁਲਦੀ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅਜੋਕੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਨਵ-ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਪੈਰਾਡਾਈਮ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਰੂਪਕ ਸੰਰਚਨਾ ਰਾਹੀਂ ਅਜੋਕੇ ਨਵ-ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਦੌਰ ਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਚਿਨ੍ਹਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਡੀਆਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਂਤਕ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨਵ-ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸੰਸਾਰ- ਸੱਤਾ ਦੀਆਂ ਕਠਪੁਤਲੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤਕ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸੰਵੇਦਨਹੀਣ ਹਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਬੇਗਾਨਿਆਂ ਵਰਗਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਰਾਜਨੈਤਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੀ ਝਲਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹੀ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਕਟਾਂ ਅਤੇ ਮਸਲਿਆਂ ਪ੍ਰਤਿ ਮੂਲੋਂ ਹੀ ਉਦਾਸੀਨ ਹੈ। ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਆਵਾਮ ਨੂੰ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਨਾ ਸਮਝ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਚੇਤਨਾ। ਇੰਝ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਤੇ ਪੁਲੀਸ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵੇਰਵੇ ਅਜੋਕੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਨਵ-ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਹਿਤਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮਨੋਰਥਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਚੱਲ ਰਹੇ ਰਾਜ-ਪਬੰਧ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਸਿਵਲ ਅਤੇ ਪੁਲੀਸ ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦੀ ਤਰਲਤਾ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਨਾਵਲੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਸਂੰਕਟਾਂ ਦੀ ਜੜ ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹੀ ਜਾਂ ਇਸ ਵਿਚਲੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਸੱਤਾ ਦੀਆਂ ਅਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮਨੋਰਥਾਂ ਵਿਚ ਹਨ। ਅਫ਼ਸਰਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਕਾਂਵਾਂ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿਚ ਸਮੋਈ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਠੋਸ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿ ਸੰਵੇਦਨਹੀਣਤਾ ਨੂੰ ਮਕਾਨਕੀ ਅਤੇ ਨਿਰਭਾਵ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਬਿੰਬ ਨੂੰ ਉਸਾਰਦਿਆਂ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਰਭਾਵਤਾ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦਵਾਇਆ ਹੈ। ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਅਤੀਤ ਦੇ ਵਸਤੂ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਕਰਿੰਦਿਆਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦੇ ਸਥਾਈ ਲੱਛਣਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਂਨਦੇਹੀ ਕਰਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੱਛਣ ਨਵ-ਬਸਤੀਵਾਦ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਬਸ ਏਨਾ ਫ਼ਰਕ ਪਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਦੋਂ ਦੀਆਂ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇਕ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਪਾਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਹਨ ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਕੋਈ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕੌਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਰੌਚਕ ਪੱਖ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਧਾਰਣ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਹਕੂਮਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਾਕਮਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਵੀ ਪਾਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਰਮਾਏਦਾਰੀ ਇਕ ਅਦਿੱਸ ਸੱਤਾ ਵਾਂਗ ਸੰਸਾਰ ਉੱਤੇ ਹਕੂਮਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।
ਆਹਣ ਦੇ ਕਥਾ ਸੰਗਠਨ ਵਿਚ ਸਮੋਏ ਰਚਨਾ ਵਸਤੂ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸੰਦਰਭ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਪਹਿਲੂ ਸੰਕਟ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਵਿਚੋਂ ਝਲਕਦਾ ਹੈ। ਸਮਕਾਲੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਦਮਨ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਕਰਮਗੜ੍ਹ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਵਿਦਰੋਹੀ ਹੁੰਗਾਰਾ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਰਾਜਨੀਤਕ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਲੈਸ ਅਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਅਚੇਤ ਅਤੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਮਾਨਵੀ ਅਨੁਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਨੇ ਨਕਾਰਣ ਅਤੇ ਪਾਰਗਮਨ ਦਾ ਕੋਈ ਭਵਿੱਖਤ ਨਕਸ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀਆਂ ਸੀਮਿਤ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਦੋ ਮੁਖ ਪ੍ਰਸੰਗ ਸਿਰਜੇ ਗਏ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਕਿ ਕਰਮਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਸਮਕਾਲ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਧਰਾਤਲ ਉੱਤੇ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਲਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਨਿੱਖੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਸਮਕਾਲ ਵਿਚ ਚੱਲ ਰਹੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ‘ਬਾਣੀਆਂ ਦੀ ਲਹਿਰ’ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿਤ ਪੂਰਤੀ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਸਿਰਜੇ ਗਏ ਮੰਡੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੀ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਹੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਵਰਗ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਨਿਆਮਤਾਂ ਦਾ ਭੋਗਣਹਾਰ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਧਾਰਣ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਸ ਲਹਿਰ ਪ੍ਰਤਿ ਵਤੀਰਾ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਕੰਮੀ-ਕਾਰੀਗਰ ਜਮਾਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ‘ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਲਹਿਰ’ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅਖ਼ੀਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਆਦਰ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਚੱਲਣ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਰੋਮਾਂਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਰਾਹ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਦੁਬਿਧਾ ਵਿਚ ਹਨ। ਟੀ.ਆਰ.ਵਿਨੋਦ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚਲੇ ਨਿਖੇੜੇ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਅਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਝਿਆ ਹੈ।੪ ਉਸ ਦੀ ਧਾਰਣਾ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਹ ਲਹਿਰ ਪੇਂਡੂ ਕਿਸਾਨੀ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ ਜਮਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ। ਮੇਰੀ ਜਾਚੇ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਇਸ ਨਿਖੇੜੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਨਿਖੇੜੇ ਦੀ ਵਸਤੂ ਸਥਿਤੀ ਉੱਤੇ ਫ਼ੋਕਸ ਕਰਕੇ ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਤਣ ਪੱਤਣ ਨਾ ਲੱਗਣ ਪਿੱਛੇ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚਕਾਰ ਨਿਖੇੜੇ ਨੂੰ ਇਕ ਵਡੇਰੇ ਕਾਰਣ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਿਖੇੜੇ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਨਾਵਲਕਾਰ ਕਿਸੇ ਸੁਚੇਤ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਮੂਲਭੂਤ ਸੰਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧੀ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਸਾਰ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਧਰਾਤਲ ਉੱਤੇ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਰਮਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧੀ ਹੁੰਗਾਰੇ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਇਕ ਵੱਡੀ ਰੁਕਾਵਟ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਇਹ ਵਰਗ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਮਾਤੀ ਕਿਰਦਾਰ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਕਾਰਣ ਪਿੰਡ ਵਿਚਲੀਆਂ ਗੈਰ ਕਿਸਾਨੀ ਜਮਾਤਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਨਿੱਖੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਜਾਤਾਂ ਜਮਾਤਾਂ ਸੰਕਟ ਦੀ ਘੜੀ ਕਿਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਮਦਰਦੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪਾਤਰ ਸੰਕਟ-ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਫ਼ਸੇ ਨੁਕਸਾਨ ਝੱਲਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਪਾਤਰ ਕਾਲੂ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਕੌਡੂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਮਰਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਫਾਇਦੇ ਵਜੋਂ ਦੇਖਦੇ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੰਮੀ ਕਾਰੀਗਰ ਆਪਣੀ ਹੋਣੀ ਨੂੰ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਦੇਖਦੇ ਹਨ। ਸਾਧੂ ਮੋਚੀ ਅਤੇ ਸੰਤੂ ਘੁਮਿਆਰ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਮੰਡੀ ਜਾ ਕੇ ਵਸਣ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਬੰਦਖਲਾਸੀ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਕਟ ਦੀ ਘੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਨੂੜੀ ਹੋਈ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨੀ ਦੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟੀ ਹੋਈ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਰਥਕ ਸਿੱਟਾ ਨਿਕਲਦਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਡੇਰੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਨਿੱਖੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਹਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹਮਦਰਦੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸੱਖਣਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਜ ਕੇ ਨਾਵਲਕਾਰ ਸਮਕਾਲ ਵਿਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਜਾਂ ਚੱਲ ਸਕਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਹੋਣੀ ਬਾਰੇ ਪੇਸ਼ੀਨਗੋਈ ਕਰਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਨਿਖੇੜੇ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਬਿੰਬ ਵਸਤੂ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਅਤਿ ਸੀਮਿਤ ਵੇਰਵਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਉਭਰਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗੰਭੀਰ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਕਾਲ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਸਮਝਦਿਆਂ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸੁਝਾਅ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਨਾਵਲੀ ਜਗਤ ਦਾ ਇਕ ਸੁਝਾਅ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮਕਾਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਉਦੋਂ ਤਕ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਹ ਮਾਨਵ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿਚ ਲੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ, ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ। ਨਾਵਲ ਜਗਤ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸੁਝਾਅ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਜਦੋਂ ਤਕ ਖ਼ੁਦ ਜਾਤੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਹਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਦੁਖਾਂ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੀ, ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਭਵਿੱਖਮੁਖੀ ਨਿਰਣੇ ਤਕ ਨਹੀਂ ਅੱਪੜ ਸਕਦਾ। ਇਸੇ ਲੜੀ ਵਿਚ ਤੀਜਾ ਸੁਝਾਅ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਨਿੱਖੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਇੱਛਿਤ ਨਤੀਜਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ।
ਨਾਵਲ ਵਿਚਲੇ ਵਸਤੁ-ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਦੀ ਉਪਰੋਕਤ ਖੂਬੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਆਕਾਰ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਸਤੂ-ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਨੂੰ ਨਾਵਲੀ ਸੰਗਠਨ ਵਿਚ ਢਾਲਦਿਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਆਯਾਮ ਸਿਰਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸੰਗਠਨ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਨਾਵਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਖਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਾਇਕ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਨਾਇਕ ਨੁਮਾ ਕੇਂਦਰੀ ਪਾਤਰ ਜਿਹੜਾ ਸਮੁੱਚੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਕਾਰਜ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਰਹੇ। ਜੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਇਕ ਪਾਤਰ ਸੰਮਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਸੰਮਣ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਤਿ ਨਾਵਲ ਦੇ ਅੰਦਰਵਾਰ ਸਮੋਈ ਹੋਈ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਪਹੁੰਚ ਕਾਰਣ ਉਹ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸੰਮਣ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਸਮਵਿੱਥ ਗਿਆਨੇ ਦੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਕਰਨੈਲ ਰੇਡੂ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਕਰਮੀ ਕਾਰਜ ਵਧੇਰੇ ਸੰਘਣੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਸੰਮਣ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ ਜਿਹੜਾ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਕਾਰਜ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਜਾਂ ਬਦਲਦਾ ਹੋਵੇ। ਇੰਝ ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਦ੍ਰਸ਼ਟਾ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਭੋਗਣਹਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗ਼ੁਜ਼ਰਦਿਆਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਵਾਲਾਂ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਾਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿਰਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਸੂਝ ਅਤੇ ਸਬਰ-ਤਹੱਮਲ ਨਾਲ ਨਾ ਤਾਂ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ। ਨਾਵਲੀ ਚਿੱਤਰ ਪੱਟ ਉੱਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਮੁੱਚੇ ਟਕਰਾਓ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੁਹਿਰਦ ਸਮਝਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸੁਭੱਦਰ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਰਗਰਮੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਪੱਸਰਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਕਾਫ਼ੀ, ਸੀਮਿਤ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਸਾਬਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਪੇਸ਼ ਆ ਰਹੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਦਰਖ਼ਾਸਤਾਂ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਫ਼ਰਿਆਦਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਬਰ-ਸੰਤੋਖ ਨਾਲ ਤੁਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਰਾਜ ਦੇ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਕਿਰਦਾਰ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੇ ਭਰਮ ਟੁੱਟਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦਾ ਮੋਹਰੀ ਮੰਨਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੈਲੀ ਤੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ। ਇੰਝ ਸੰਮਣ ਨਾ ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੇਂਦਰੀ ਪਾਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚਲੇ ਕੇਂਦਰੀ ਟਕਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਾਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਨਾਵਲ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਪਾਤਰ ਗਿਆਨਾ ਵੀ ਇਸ ਦਰਜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਅਤਿ ਤਿੱਖੇ ਪ੍ਰਤਿਕਰਮ ਸਿਰਜਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਕਿਸੇ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਉੱਤ੍ਹਰਦਾ। ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਬੋਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਬੋਲਾਂ ਵਿਚਲੀ ਗਰਮੀ ਯਥਾਰਥ ਉੱਪਰ ਪਏ ਪਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲੂਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਦਰਲਾ ਸੱਚ ਨਸ਼ਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਤੱਟਫੱਟ ਹੁੰਗਾਰੇ ਸਿਰਜਦਾ ਸਹਿਜ ਲੋਕਮੱਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਾਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੀਬਰ ਭਾਵ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਕਰਨੈਲ ਰੇਡੂ ਪਿੰਡ ਵਿਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਪਰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਭ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਰਾਟਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਬਿੰਬ ਬੜੀ ਜੁਗਤ ਨਾਲ ਘੜਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਰੋਮਾਂਚਕ ਸਾਹਸਕਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਕ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਧਰਾਤਲ ਉੱਤੇ ਕਰਨੈਲ ਰੇਡੂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸੋਚਧਾਰਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤੀ ਸਪੇਸ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਕਾਰਜ ਪਿੱਛੇ ਮੌਜੂਦ ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਇੰਝ ਰੇਡੂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾ ਦੇ ਸਹਿਜ ਵਿਦਰੋਹੀ ਹੁੰਗਾਰੇ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਪਾਤਰ ਦੇ ਉਭਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਜੁਗਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਕਰਨੈਲ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਵਿਸਤਾਰ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਕਾਂਡਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਾਤਰ ਮਨਫ਼ੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਹੀ ਪਾਤਰ ਭੂਰਾ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਉੱਤੇ ਉਭਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਭਰਜਾਈ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਮੰਡੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਗਿਆ ਭੂਰਾ ਅੰਤ ਵਿਚ ਵਾਪਿਸ ਪਿੰਡ ਪਰਤਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵੇਰਵੇ ਤੋਂ ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਵਲਕਾਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਲੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਚਾਲੇ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਸੁੱਖ ਲਈ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਨਿਵਾਰਤਾ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਦੇਖਦਾ ਅਤੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਔਕੜਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵਾਪਿਸ ਪਰਤ ਕੇ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰਲੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਆਤਮਕ ਬੁਲੰਦੀ ਅਤੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇੰਝ ਇਹ ਅਜਿਹਾ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸੰਗਠਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਉਹ ਗੋਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਜਿਹੜੀ ਸਾਡੇ ਬਹੁਤੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਕਥਾ ਰਸ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਨਯੋਗਤਾ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦੀ ਹੈ।
ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਇਕ ਪਾਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਘੜਨ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਤਾਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਪਾਤਰ ਆਪਣੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਤਣਾਵਾਂ ਟਕਰਾਵਾਂ, ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਮੇਤ ਸਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।ਨਾਵਲ ਵਿਚਲੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਵਿਰੋਧਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਗਾਇਬ ਹਨ। ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਿੱਧੜ ਤੇ ਸਪਾਟ ਜਿਹਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸੱਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਹੀ ਪਾਤਰ ਹਨ। ਇਲ ਲੀਲੂ ਚੌਕੀਦਾਰ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਬਖ਼ਤੌਰਾ ਲੰਬੜਦਾਰ। ਪਿੰਡ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਜਿਵੇਂ ਸੱਤਾ ਦੀ ਛੋਹ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਰਲੇਪ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ। ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੱਤਾ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੂਰ ਅਤੇ ਅਦਿੱਸ ਹੋਂਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਮਾਜਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਖ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।ਇੰਝ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਜਿਆ ਗਿਆ ਪਿੰਡ ਦਾ ਬਿੰਬ ਇਕ ਨਿਰਜਿੰਦ ਕਿਸਮ ਦੀ ਘਾੜਤ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਿੰਬ ਦੀ ਘਾੜਤ ਦੇ ਨਿਰਜਿੰਦ ਰਹਿ ਜਾਣ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਣ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ, ਵਿਭਿੰਨ ਰੂਪਾਂ-ਪਾਸਾਰਾਂ ਵਿਚ ਧੜਕਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਪਿਆਰ ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ-ਭਕੁੰਨੇ ਵਿਅਕਤੀ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦਾ ਅਭਾਵ ਹੈ। ਦੂਜੇ, ਪਿੰਡ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਮਾਤੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਆਪਣੇ ਭਰਵੇਂ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਜਾਤੀ ਨਿਖੇੜੇ ਦੇ ਜਿੰਨੇ ਕੁ ਵੇਰਵੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਇੰਨੇ ਅਧੂਰੇ ਹਨ ਕਿਸਾਨੀ ਅਤੇ ਕੰਮੀ-ਕਾਰੀਗਰ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਅੰਦਰਲੇ ਦਵੰਦਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਦੋ ਕੰਮੀ ਕਾਰੀਗਰ ਸੰਤੂ ਘੁਮਿਆਰ ਅਤੇ ਸਾਧੂ ਮੋਚੀ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਮੰਡੀ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੇ ਨਾ ਤਾਂ ਠੋਸ ਵਸਤੂ ਸੰਦਰਭ ਸਿਰਜੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪੇਸ਼ ਸੰਕਟ ਦਰਮਿਆਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ, ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਅਤੇ ਦੁਬਿਧਾਵਾਂ ਦਾ ਭਰਵਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸਿਰਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਖੇਤੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਅੁੱਪਰ ਆਸ਼ਰਿਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤਾਂ-ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚ, ਹੁੰਗਾਰੇ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਜਗਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਸਪੇਸ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਵਿਚ ਅਰਥ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਪਾਤਰਾਵਲੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਅਜਿਹਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲਕਾਰ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅੰਤਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਆਂ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਹਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਂਦਮੂਲਕ ਵੇਰਵਿਆਂ ਵਿਚ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਦੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਇੰਝ ਦਾ ਬਾਰੀਕਬੀਨ ਚਿੱਤਰ ਉਸਾਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਉਚਾਰ ਬੜੇ ਸੁਭਾਵਿਕ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਵੀ ਉਹ ਸੰਮਣ ਨੂੰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਉਚਾਰ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਪਾਤਰ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਇਕ ਰੂੜ੍ਹੀ ਨਿਰੰਤਰ ਦੁਹਰਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਉਹ ਹੈ ਨਾਵਲ ਵਿਚਲੀ ਨਾਕਾਰਤਮਕ ਧਿਰ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਨਕਸ਼ਾਂ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ, ਸ਼ਰੀਰਕ ਬਣਤਰ, ਬੋਲ ਬਾਣੀ ਅਤੇ ਲਿਬਾਸ; ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਿਆਂ ਅਜਿਹੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤਿ ਜੇ ਨਫ਼ਰਤ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਾਪਸੰਦਗੀ ਦਾ ਭਾਵ ਜ਼ਰੂਰ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ। ਨਾਵਲ ਦੀ ਸਾਕਾਰਤਮਕ ਜਾਂ ਹਾਂਦਰੂ ਧਿਰ (protagonist) ਦੇ ਨਕਸ਼ ਉਲੀਕਦਿਆਂ ਉਹ ਜਾਂ ਅਜਿਹੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤਕ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਭਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਜੁਗਤ ਬੜੀ ਕਾਰਗਰ ਹੈ ਪਰ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਦੇ ਉਚੇਰੇ ਮਿਆਰਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਬੜੇ ਹਲਕੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਜੁਗਤ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਧਾਰਣਾ ਦ੍ਰਿੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਕੁਢੱਬਾਪਣ ਅਤੇ ਕੁਹਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਯਥਾਰਥ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਅਤਿ ਸਰਲੀਕਰਨ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਰਚਨਾਤਮਲ ਬੋਧ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਆਹਣ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਚਿਰਪਰਿਚਿਤ ਜੁਗਤ ਦੀ ਭਰਵੀਂ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਇਹ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਵਿਚ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਵਾਕ ਦੇ ਉਚਾਰਣੀ ਰੂਪਾਂ, ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਘਟਨਾਵੀ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੀ ਘਾੜਤ ਵਿਚ ਮੁਹਾਰਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਘਟਨਾਵੀ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੇ ਅੰਤਰੀਵੀ ਸੰਗਠਨ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੀੜਨ ਲੱਗਿਆਂ ਬਹੁਤ ਇਹਤਿਆਤ ਵਰਤਦਾ ਹੈ। ਇੰਝ ਉਹ ਨਾਵਲ ਦੇ ਥੀਮਕ ਪਾਸਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਵਸਤੂ ਵਿਚੋਂ ਉਪਜਦੀਆਂ ਅਰਥ ਧੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਝੋਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੰਦਾ। ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਣੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਇੰਨ ਬਿੰਨ ਅੰਕਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਥਾਪਿਤ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜ ਵਰਤੇ ਹਨ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜ ਨਾ ਕੇਵਲ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਉਚਾਰਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਸਗੋਂ ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਬਣੇ ਹਨ। ਇਹ ਤਜਰਬਾ ਅਟਪਟਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਪਿਛਲੇ ਸੰਕਲਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਬਾਰੇ ਸੰਦੇਹ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਸ ਚੋਣ ਦਾ ਇਕ ਤਰਕ ਬੰਦ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਸਾਲੇ ਹੇਮਜਯੋਤੀ ਦੇ ਇਕ ਅੰਕ ਵਿਚ ਦਰਜ ਆਪਣੇ ਇਕ ਲੇਖ ‘ਲੇਖਕ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਕਚਿਹਿਰੀ ਵਿਚ’ ਵਿਚ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਸਨ ਜਿਸ ਮੁਤਾਬਿਕ ਉਹ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿ ਉਹ ਜਿਉਂਦੇ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਸੌਖਾ ਸਾਹ ਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਪਾਠਕ ਸਾਹੋ ਸਾਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਫ਼ਰਕ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਤਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਹੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਸੰਜੋਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹਨ ਕਿ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਨਾਲ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਨਾਵਲੀਅਤਾ ਦੇ ਸਿਰਜਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਬਹੁ-ਭਾਸ਼ਕਤਾ ਦੇ ਸਿਰਜਣ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੀ ਸੁੰਗੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਚਾਰਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਹਿਜ ਲੋਕ ਚਿੰਤਨ ਦੀ ਅੰਤਰੀਵੀ ਗਹਿਰਾਈ ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰ ਦੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਪ੍ਰਤੱਖਣਯੋਗ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸ ਨਾਲ ਖਲਤ ਮਲਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਬਿਰਤਾਂਤ ਵਿਚ ਪਾਤਰਾਂ ਅਤੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਇਕਮਿਕਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਇਕਮਿਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਬੌਂਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਂਝ ਵੀ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਇਹ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਉੱਕ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਚਾਰਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਢਾਲਿਆ ਜਾਣਾ ਉਂਝ ਹੀ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਲਿਖਤ ਉਚਾਰ ਦਾ ਇੰਨ ਬਿੰਨ ਅਨੁਕਰਣ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਚਾਰ ਨੂੰ ਇੰਨ ਬਿੰਨ ਲਿਖਤ ਵਿਚ ਉਤਾਰਣ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਇਸ ਤਜੁਰਬੇ ਦੀ ਮੂਲ ਜਾਪਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਘਟਨਾਵੀ ਵਿਉਂਤ ਦੀਆਂ ਵੀ ਕੁਝ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਾਲ ਯੋਜਨਾ ਥਿੜਕੀ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਲੜੀਆਂ ਕਿਸੇ ਤਰਤੀਬ ਅਤੇ ਸਂੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਬੇਡੋਲ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਕ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸੰਕੇਤਕ ਅਤੇ ਸੰਜਮੀ ਸੂਚਨਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਫਿਰ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਉਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵੇਰਵਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਇੰਝ ਵਾਪਰਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੰਕੇਤਕ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪੱਧਰ ਉੱੇਤੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਾਲ ਤਰਤੀਬ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਾਲ-ਵਿਉਂਤ ਗਵਾਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।ਇੰਝ ਹੀ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਪੰਜਵੇਂ ਕਾਂਡ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਜਦੋਂ ਉਨਤਾਲੀਵੇਂ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਬਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵੇਰਵੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਗਿਆਰਵੇਂ ਤੋਂ ਇੱਕੀਵੇਂ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਦੱਸੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਤਰਕ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘਟਨਾਵੀ ਵਿਉਂਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਹ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਵਲ ਵਿਚਲੀ ਕਹਾਣੀ ਕੋਈ ਸਪਸ਼ਟ ਆਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਪਸ਼ਟ ਕਥਾ ਵਿਕਾਸ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਇਹ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁਚੇਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਤਜੁਰਬਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਪਿੱਛੇ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਇਹ ਹੋਵੇ ਕਿ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਕਥਾ ਰਸ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਰੌਚਕ ਕਥਾਨਕ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ ਉਘੜ ਦੁਘੜੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਖਿੰਡਾਇਆ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਠਕ ਕਥਾ ਰਸ ਦੀ ਗ਼ਰਿਫ਼ਤ ਵਿਚ ਨਾ ਆਵੇ ਸਗੋਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਮੁੱਚਤਾ ਵਿਚੋਂ ਇਸ ਵਿਚਲੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਈ ਪ੍ਰਵਚਨ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਸਕੇ। ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਨਿਸ਼ਚੇ ਨਾਲ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਾਵਲਕਾਰ ਆਪਣੇ ਉੱਪਰ ‘ਟਰੈਂਡ ਸੈਟਰ’ ਦੀ ਪਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਫ਼ਿਰਾਕ ਵਿਚ ਰੂਪਗਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਕਿਸੇ ਕੇਂਦਰੀ ਪਾਤਰ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਤੋਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਨਾਵਲ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤਕ ਸੰਗਠਨ ਵਿਚ ਘਟਨਾਵੀ ਕਾਲਕ੍ਰਮਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਵਿਚਲੀ ਬੇਡੋਲਤਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਨਾਵਲਕਾਰ ਦੇ ਕਲਾਤਮਕ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਬਾਰੇ ਅਤਿ ਦੇ ਸਵੈ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਉਪਜ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਘਟਨਾਵੀ ਵਿਸਥਾਪਨ ਨਾਵਲ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਬਣਦਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਨਾਵਲ ਵਿਚਲੇ ਬੇਲੋੜੇ ਦੁਹਰਾਓ ਤੋਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੇ ਤਿੰਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸਿਰਜੇ ਗਏ ਹਨ। ਨਿੱਕੇ ਮੋਟੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਦੁਹਰਾਓ ਨਾਲ ਨਾਵਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਗਹਿਰਾ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਖਿੰਡਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿਚ ਤੀਬਰ ਹੋ ਰਹੇ ਆਕ੍ਰੋਸ਼ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਨੂੰ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੇ ਦੁਹਰਾਓ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਧੇਰੇ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਨਾਲ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਪਰ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮੁਸ਼ੱਕਤ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਦੁਹਰਾਓ ਨੂੰ ਹੀ ਟੇਕ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਨਾਵਲੀ ਕਥਾ ਵਿਉਂਤ ਨੂੰ ਨੁਕਸਦਾਰ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਇੰਝ ਨਾਵਲ ‘ਆਹਣ’ ਵਿਚ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਘੜਿਆ ਰੂਪਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਅਧੂਰੇ ਬਿੰਬ ਅਤੇ ਕਥਾ-ਸੰਗਠਨ ਵਿਚਲੀਆਂ ਗੰਭੀਰ ਉਕਾਈਆਂ ਕਾਰਣ ਆਪਣੇ ਕਲਾਤਮਕ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਨਾਵਲ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਦੇ ਅਗਲੇਰੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਦੇ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤੱਖਣ ਵਿਚਲੀ ਸ਼ਿਥਲਤਾ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।
Thursday, December 23, 2010
Tuesday, December 7, 2010
ਨਾਵਲ 'ਅੰਨ੍ਹੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਦਾਨ' ਉਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮ 'ਚੰਨ ਗ੍ਰਹਿਣ'
ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਵਲਕਾਰ ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਵਲ 'ਅੰਨ੍ਹੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਦਾਨ' ਉਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮ 'ਚੰਨ ਗ੍ਰਹਿਣ' ਬਣਾ ਰਹੇ ਪੂਨਾ ਫਿਲਮ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਗਰੈਜੂਏਟ ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੁਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਮਨੀ ਕੌਲ ਵਰਗੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਕਈ ਡਾਕੂਮੈਂਟਰੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵੀ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਇਥੇ ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਫਿਲਮ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਆਏ ਸਨ। ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦਿਆਂ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਕਲਾਤਮਿਕ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਨੇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਤਂੋ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਫਿਲਮ ਦੀ ਸਕਰਿਪਟ ਤਿਆਰ ਕਰਨ 'ਤੇ ਇਕ ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਫਿਲਮ ਡਿਵੈਲਪਮੈਂਟ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ (ਐਨ. ਐਫ. ਡੀ .ਸੀ.) ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਨਵਰੀ 2011 ਤੋਂ ਹੀ ਬਠਿੰਡੇ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਫਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਇਲਾਕੇ 'ਤੇ ਹੀ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਆਧਾਰਤ ਹੈ।
ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਵਲ 'ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ' ਬਾਰੇ ਜੋ ਫਿਲਮ ਮਰਹੂਮ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਣਾਈ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਲਕੱਤੇ ਵਿਚ 1990 ਦੇ ਫਿਲਮ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਖੇਤਰੀ ਫਿਲਮ ਦਾ ਸਰਬ ਉਤਮ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਵਲ ਤੇ ਬਣੀ ਪਹਿਲੀ ਫਿਲਮ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਭਾਵੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਨਾਵਲਾਂ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਕਹਾਣੀਆਂ 'ਤੇ ਟੈਲੀ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣ ਚੁੱਕੀਆ ਹਨ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨਾਵਲ ਤੇ ਫੀਚਰ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਮਰਹੂਮ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੂਜਾ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ, ਫਿਲਮ ਕਲਾ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ ਤਜਰਬਾ ਜਾਣਨ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਮ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵਾਂਗ ਉਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਇਕ ਹੋਰ ਫਿਲਮ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾ ਹੀ 'ਮੜ੍ਹੀ ਦਾ ਦੀਵਾ' ਉਪਰ ਬਣੀ ਫਿਲਮ 'ਚ ਕੋਈ ਸਮਝੌਤਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨਵੀਂ ਫਿਲਮ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਨਾਵਲ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵੀ ਵਪਾਰਕ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਫਾਰਮੁੱਲਾ ਫਿਲਮਾਂ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਫਾਰਮੁੱਲਾ ਵਰਤਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣਗੇ।
Saturday, November 13, 2010
ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ-ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ
ਮੈਕਸਿਸਮ ਗੋਰਕੀ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰੂਸੀ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਨਾਵਲ ‘ਮਾਂ’ ਕਰਕੇ ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਕਰਕੇ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਵੱਡਾ ਲੇਖਕ ਮੰਨਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਜਿਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ‘ਮੇਰਾ ਬਚਪਨ’ ਮੈਂ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਗੋਰਕੀ ਦੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਨੂੰ ਉਹਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਉਹਦੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਦੇ ਤਿੰਨੇ ਭਾਗ ਦੁਬਾਰਾ ਛਪੇ ਹਨ। ਹੇਠ ਦਿੱਤਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਉਸ ਦੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ‘ਮੇਰੇ ਸ਼ਗਿਰਦੀ ਦੇ ਦਿਨ’ ਵਿਚੋਂ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਉਹਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਲ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਵਿਚ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਰਸੋਈ ਦੇ ਬਾਵਰਚੀ (ਸਮੂਰੀ) ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਜੋ ਵਿਲੱਖਣ ਪਾਤਰ ਹੈ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਮਹਾਨ ਰੂਸੀ ਲੇਖਕ ਗੋਗੋਲ ਦੇ ਛੋਟੇ ਨਾਵਲ ‘ਤਾਰਾਸ ਬਲਬਾ’ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਤਾਰਾਸ ਬਲਬਾ ਦਾ ਛੋਟਾ ਪੁੱਤਰ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ (ਇਕ ਹੁਸੀਨ ਕੁੜੀ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਕਾਰਨ) ਆਪਣੀ ਹੀ ਫੌਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤਾਰਾਸ ਬਲਬਾ ਆਪਣੇ ਉਸ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਬਾਰੇ ਸਮੂਰੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਬਹੁਤ ਰੌਚਕ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਾਧਾਰਨ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਜਿਸ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਗੋਰਕੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡਾ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਉਸ ਪਾਤਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ
ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ (ਗੋਰਕੀ) ਉਹਨੂੰ ਕਹਿ ਬੈਠਾ:
‘‘ਤੁਸੀਂ ਬਾਵਰਚੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜੇ (ਤੁਹਾਡੇ ਜਿਹੇ ਕੋਈ) ਚੋਰ ਤੇ ਕਾਤਲ ਬਣ ਗਏ ਨੇ?’’
‘‘ਮੈਂ ਬਾਵਰਚੀ ਨਹੀਂ, ਬਾਵਰਚੀਖਾਨੇ ਦਾ ਦਰੋਗਾ ਹਾਂ। ਬਾਵਰਚੀ ਸਿਰਫ ਤੀਵੀਆਂ ਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ’’ ਉਹਨੇ ਨਾਸਾਂ ਫੁਲਾ ਕੇ ਕਿਹਾ; ਫੇਰ ਇਕ ਪਲ ਸੋਚਣ ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਹਾ:
‘‘ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਫਰਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ’ਚ ਹੁੰਦੈ। ਕੁਝ ਲੋਕੀਂ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਕੁਝ ਨਾਲਾਇਕ ਤੇ ਕੁਝ ਨਿਰੇ ਬੁੱਧੂ। ਠੀਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਈਦੈ-ਕਾਲੇ ਜਾਦੂ ਦੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ, ਸਾਰੀਆਂ ਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਠੀਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲੱਭਣ ਦਾ ਇਕੋ ਢੰਗ ਇਹੋ ਈ ਹੁੰਦੈ।’’
ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ:
‘‘ਪੜ੍ਹ, ਜੇ ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਸਮਝ ਨਾ ਲੱਗੇ ਉਹਨੂੰ ਸੱਤ ਵਾਰੀ ਪੜ੍ਹ। ਜੇ ਸੱਤ ਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨਾ ਬਣੇ ਤਾਂ ਬਾਰਾਂ ਵਾਰੀ ਪੜ੍ਹ।’’
ਸਮੂਰੀ, ਸਮੇਤ ਚੁੱਪ-ਗੜੁੱਪ ਰਸਦੀਏ ਦੇ, ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਨਾਲ ਹੀ ਰੁੱਖਾ ਬੋਲਦਾ ਸੀ ਤੇ ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦਾ, ਉਹ ਘਿਰਣਾ ਨਾਲ ਹੇਠਲਾ ਬੁੱਲ੍ਹ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਲਮਕਾ ਲੈਂਦਾ। ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਵੱਟ ਚਾੜ੍ਹਦਾ, ਤੇ ਲਫਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਥੁਕਦਾ ਜਿਵੇਂ ਪੱਥਰ ਦੇ ਵੱਟੇ ਸੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਉਹ ਨਰਮੀ ਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਉਹਦੇ ਇਸ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ ਡਰਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਨਾਨੀ ਦੀ ਭੈਣ ਵਾਂਗ, ਬਾਵਰਚੀ ਵੀ ਕੁਝ ਕੁਝ ਉਲਾਰ ਸੀ।
‘‘ਪੜ੍ਹਨਾ ਬੰਦ ਕਰ।’’ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ, ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਲੇਟਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਨੱਕ ਵਿਚੋਂ ਭਾਰਾ ਭਾਰਾ ਸਾਹ ਆ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ। ਉਹਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਢਿੱਡ ਹੇਠਾਂ-ਉੱਤੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ। ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਲੋਥ ਵਾਂਗ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਰੱਖੇ ਹੁੰਦੇ। ਉਹਦੀਆਂ ਸੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ, ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਇੰਜ ਫਰਕ ਰਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਅਦਿੱਸ ਸਿਲਾਈਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਅਦਿੱਸ ਜੁਰਾਬ ਬੁਣ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ। ਫੇਰ ਚਾਣਚੱਕ ਹੀ ਉਹ ਬੁੜ-ਬੁੜਾਉਣ ਲਗ ਪੈਂਦਾ।
‘‘ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਲਵੋ ਤੇ ਵੇਖੋ, ਉਹਦਾ ਕੀ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਦਿਮਾਗ਼ ਕੰਜੂਸੀ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦੈ, ਤੇ ਸਭ ਨੂੰ ਇਕੋ ਜਿੰਨਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਜੇ ਕਦੀ ਇਹ ਸਾਰਿਆਂ ਕੋਲ ਇਕੋ ਜਿੰਨਾ ਹੁੰਦਾ-ਪਰ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ। ਇਕ ਜਣਾ ਸਮਝਦੈ, ਦੂਜਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਤੇ ਤੀਜੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਖਾਹਿਸ਼ ਈ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।’’
ਲਫਜ਼ਾਂ ’ਤੇ ਥਿੜਕਦਾ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜੀ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਲੱਭਦੀ ਤੇ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਬੇ-ਸੁਆਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ- ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਕਿ ਉਹ ਕਦੀ ਵੀ ਮੁੱਢੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਉੱਥੋਂ, ਜਿੱਥੋਂ ਕਿਤੋਂ ਵੀ ਵੀ ਉਹਦਾ ਮਨ ਕਰਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ।
‘‘ਫੇਰ ਕੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਰੈਜਮੈਂਟ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਨੇ ਉਸ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਲਫਟੈਨ ਨੇ?’ ਤੇ ਉਹਨੇ ਹਰ ਗੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਹੋਈ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਸੱਚ ਦੱਸਣਾ ਈ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਕਮਾਂਡਰ ਨੇ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਪੱਥਰ ਦੀ ਕੰਧ ਹੋਵੇ। ਫੇਰ ਉਹਨੇ ਮੂੰਹ ਭੁਆ ਲਿਆ ਤੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੱਲ ਹੋਈ ਨਾ!’’
ਬਾਵਰਚੀ ਨੇ ਖਿਚਵਾਂ ਸਾਹ ਲਿਆ ਤੇ ਮੁੜ ਬੁੜਬੜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
‘‘ਹੈ ਨਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇ, ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦੈ ਤੇ ਕੀ ਨਹੀਂ। ਲਫਟੈਨ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ…ਵਾਹ ਉਇ ਮਨਾਂ! ਮੈਨੂੰੂ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਿਖਾਇਆ।’’
ਗਰਮੀ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਰ ਚੀਜ਼ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਡੋਲ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੈਬਿਨ ਦੀਆਂ ਧਾਤ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਪੈਡਲ-ਪਹੀਏ ਠੱਪ-ਠੱਪ ਵਜਦੇ ਤੇ ਪਾਣੀ ਉਛਾਲੇ ਖਾਂਦਾ। ਦਰਿਆ, ਤਾਕੀ ਅੱਗੋਂ ਚੌੜੇ ਵਹਿਣ ਵਿਚ ਵਹਿੰਦਾ ਜਾਂਦਾ। ਦੂਰ ਚਰਾਂਦਾਂ ਦੀ ਇਕ ਪੱਟੀ ਦਿੱਸ ਰਹੀ ਸੀ। ਰੁੱਖ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਪਲਮ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਕੰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਇੰਨੇ ਇਕਰਸ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਸਿਰਫ ਚੁੱਪ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਅਗਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਮਲਾਹ ਇਕਸਾਰ ਆਵਾਜ਼ ’ਚ ਦੁਹਰਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ:
‘‘ਸਤ-ਤ। ਸਤ-ਤ।’’
ਮੈਂ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਅਭਿੱਜ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਨਾ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ, ਨਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ, ਸਿਰਫ ਬਾਵਰਚੀਖਾਨੇ ਦੀ ਤੱਤੀ, ਥਿੰਦੀ ਹਵਾੜ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਿਤੇ ਛਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠਣਾ ਤੇ ਪਾਣੀ ਉੱਤੋਂ ਤਿਲਕਦੀ ਇਸ ਚੁੱਪ ਚੁਪੀਤੀ, ਥੱਕੀ-ਟੁੱਟੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉੱਤੇ ਉਂਘਲਾਂਦੀਆਂ ਨੀਝਾਂ ਲਾਣੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ।
‘ਪੜ੍ਹ!’’ ਬਾਵਰਚੀ ਨੇ ਖਿਝ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ।
ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਬੈਰੇ ਤਕ ਵੀ ਉਸ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਸਨ। ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮਸਕੀਨ, ਮੂੰਹ-ਮੀਟੇ ਰਸਦੀਏ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਵੀ ਸਮੂਰੀ ਦਾ ਸਹਿਮ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।
‘‘ਓਏ ਸੂਰਾ!’’ ਸਮੂਰੀ ਸ਼ਰਾਬਖਾਨੇ ਦੇ ਬੈਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦਬਕਾ ਮਾਰਦਾ। ‘‘ਏਧਰ ਆ ਓਇ ਚੋਰਾ! ਆਦਮਖੋਰਾ, ਛੱਤਰਿਆ!’’
ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਤੇ ਭੱਠ-ਝੋਕੇ ਉਹਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ, ਤੇ ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਹਦੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਵੀ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਰੀ ਵਿਚੋਂ ਗੋਸ਼ਤ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੱਬਰ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ। ਮੈਲੇ ਤੇ ਥਿੰਦੇ ਬਾਇਲੋਰੂਸੀ ਭਠਝੋਕੇ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਜੂਠ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਰੂਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਕ ਸਦਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਚਿੜਾਂਦੇ ਸਨ:
‘‘ਯਾਕ, ਯਾਕ, ਕਰੋ ਸੂ ਕਿੱਸਾ ਪਾਕ।’’
ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਸਮੂਰੀ ਨੂੰ ਤਾਅ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਭੜਕ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਉਹਦਾ ਮੂੰਹ ਲਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਭੱਠ-ਝੋਕਿਆਂ ਨੂੰ ਦਬਕਾ ਮਾਰਦਾ:
‘‘ਇੰਜ ਉਤੋਂ ਦੀ ਕਿਉਂ ਲੰਘ ਜਾਣ ਦੇਂਦੇ ਓ; ਮੂੰਹ ਭੰਨ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿਓ, ਸਾਲੇ ਕੈਟਸੈਪਾਂ ਦਾ!’’
ਇਕ ਵਾਰੀ ਅਮਲੇ ਦੇ ਅੜਬ ਤੇ ਸ਼ਕਲਵੰਦ ਫੋਰਮੈਨ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ:
‘‘ਯਾਕ ਤੇ ਖੋਖੋਲ, ਦੋਵੇਂ ਈ ਮਾਤਾ ਦਾ ਮਾਲ ਨੇ।
ਬਾਵਰਚੀ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਪੇਟੀ ਤੇ ਧੌਣ ਤੋਂ ਫੜ ਲਿਆ ਤੇ ਸਿਰੋਂ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕ ਕੇ ਝੂਣਨ ਲਗ ਪਿਆ।
‘‘ਕਹੇਂ ਤਾਂ ਭੜਥਾ ਬਣਾ ਦਿਆਂ ਤੇਰਾ!’’ ਉਹ ਕੜਕਿਆ।
ਅਕਸਰ ਝਗੜੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਲੜਾਈਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਮੁਕਦੇ, ਪਰ ਕਦੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਮੂਰੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਾਰਿਆ। ਇਕ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਏਨਾ ਤਗੜਾ ਸੀ, ਜਿੰਨਾ ਆਮ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਤੇ ਦੂਜੇ ਕਪਤਾਨ ਦੀ ਪਤਨੀ ਜੋ ਮਰਦਾਵੇਂ ਮੂੰਹ ਤੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਾਂਗ ਕੱਟੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀ ਲੰਮ-ਸਲੰਮੀ ਤੇ ਸੁਹਣੀ ਸੀ-ਉਸ ਨਾਲ ਉਹਦੀ ਚੰਗੀ ਬਣਦੀ ਸੀ।
ਉੱਹ ਮੱਟ ਦੇ ਮੱਟ ਵੋਦਕਾ ਪੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨੂੰੂ ਚੜ੍ਹੀ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਸਵੇਰੇ ਪੀਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ, ਚਾਰ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਬੋਤਲ ਮੁਕਾ ਛੱਡਦਾ, ਤੇ ਬੀਅਰ ਉਹ ਸਾਰਾ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਸੁੜਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਲਾਲੀ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੇ।
ਕਦੀ ਕਦੀ ਰਾਤੀਂ ਉਹ ਘੰਟਿਆਂਬੱਧੀ ਡੈੱਕ ’ਤੇ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਚਿੱਟਾ ਆਕਾਰ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਰਹੀਆਂ ਦੂਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਗ੍ਹਾ ਟਿਕਾਈ ਰਖਦਾ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਉਸ ਤੋਂ ਤ੍ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੇ ਉੱਤੇ ਤਰਸ ਆਉਂਦਾ ਸੀ।
ਲਾਲ-ਮੂੰਹਾਂ ਤੇ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਭਿੱਜਾ, ਯਾਕੋਵ ਈਵਾਨੋਵਿਚ ਰਸੋਈ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ, ਆਪਣੀ ਗੰਜੀ ਟੋਟਣੀ ਖੁਰਕਦਾ ਤੇ ਫੇਰ ਐਵੇਂ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਜਾਂ ਉਹ ਦੂਰੋਂ ਕਿਤੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਦਾ:
‘‘ਮੱਛੀ ਤ੍ਰੱਕ ਰਹੀ ਏ।’’
‘‘ਇਹਦਾ ਸਲਾਦ ਬਣਾ ਲਓ।’’
‘‘ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੱਛੀ ਦੀ ਤਰੀ ਜਾਂ ਉਬਲੀ ਹੋਈ ਮੱਛੀ ਮੰਗ ਲਈ ਫੇਰ?’’
‘‘ਬਣਾ ਲੈ। ਉਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਖਾ ਲੈਂਦੇ ਨੇ।’’
ਕਦੀ ਕਦੀ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਕਰਦਾ।
‘‘ਕੀ ਗੱਲ ਏ?’’ ਕੁਝ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਭੁਆਉਂਦਿਆਂ ਪੁੱਛਦਾ।
‘‘ਕੁਝ ਨਹੀਂ।’’
‘‘ਚੱਲ ਠੀਕ ਏ ਫੇਰ।’’
ਇਕ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ:
‘‘ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਏਨਾਂ ਡਰਾ ਕਿਉਂ ਦੇਂਦੇ ਓ? ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਓ।’’
ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਇਸ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਚੜ੍ਹਿਆ।
‘‘ਚੰਗਾ ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਆਂ,’’ ਉਹਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਸੋਚਾਂ-ਡੁੱਬੇ, ਸੁਖਾਵੇਂ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਜਾਂ ਸ਼ੈਦ ਮੈਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਈ ਚੰਗਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਮੈਂ ਕਦੀ ਵਿਖਾਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਹੋਣ ਦਾ ਵਿਖਾਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਲੋਕ ਉਹਦਾ ਘੋਗਾ ਚਿੱਤ ਕਰ ਦੇਣਗੇ। ਚੰਗੇ ਬੰਦੇ ’ਤੇ ਲੋਕੀਂ ਇੰਜ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਸੁੱਕੇ-ਰੜੇ ਥਾਂ ਉਤੇ ਚਿੱਕੜ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਥਾਂ ਦਾ ਨਾਂ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਟਾ ਦਿੰਦੈ। ਜਾ ਮੈਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਬੀਅਰ ਲਿਆ ਦੇ।’’
ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਗਲਾਸ ਭਰ ਕੇ ਬੀਅਰ ਪੀ ਲਈ ਤਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਚੱਟਦਿਆਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ:
‘‘ਪੰਖੇਰੂਆ ਜੇ ਤੂੰ ਰਤਾ ਕੁ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਮੈਂ ਬੜੀਆਂ ਈ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾ ਸਕਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਸੁਣਾਉਣ ਜੋਗੀਆਂ ਦੋ ਚਾਰ ਗੱਲਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ-ਮੂਰਖ ਨਹੀਂ ਮੈਂ। ਤੈਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਨੇ। ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਦੀ ਸਮਝ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਦੱਸਦੀਆਂ ਨੇ। ਕਿਤਾਬ ਖਾਸ ਚੀਜ਼ ਏ। ਬੀਅਰ ਪੀਏਂਗਾ?’’
‘ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ।’’
‘‘ਠੀਕ ਏ। ਪੀਣੀਂ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਨਾ ਕਰੀਂ। ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣਾ ਦੁਖਦਾਈ ਏ, ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਦੁੱਖ। ਵੋਦਕਾ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਕੰਮ ਏਂ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਸਕੂਲੇ ਪਾਂਦਾ। ਅਨਪੜ੍ਹ ਤਾਂ ਬੱਸ ਢੱਗਾ ਹੁੰਦੈ ਨਿਰਾ। ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਸ਼ੈਫਟਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਖਲ੍ਹਿਆਰ ਦਿਓ ਭਾਵੇਂ ਗੋਸ਼ਤ ਬਣਾ ਲਓ- ਉਹ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਪੂਛ ਈ ਹਿਲਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦੈ।’’
ਕਪਤਾਨ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਗੋਗੋਲ ਦੀ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ‘ਭਿਆਨਕ ਬਦਲਾ’ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਈ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ, ਪਰ ਸਮੂਰੀ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਕੜਕਿਆ।
‘‘ਐਵੇਂ ਯਬ੍ਹਲੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ। ਖਿਆਲੀ ਕਹਾਣੀ ਏਂ। ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਹੋਣੀਆਂ ਨੇ।’’ ਉਹਨੇ ਕਿਤਾਬ ਮੈਥੋਂ ਲੈ ਲਈ ਤੇ ਕਪਤਾਨ ਦੀ ਪਤਨੀ ਕੋਲੋਂ ਇਕ ਹੋਰ ਲੈ ਆਇਆ।
‘‘ਐਹ ਲੈ, ਪੜ੍ਹ ਤਾਰਾਸ-ਇਹਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਂ ਕੀ ਏ?’’ ਉਹਨੇ ਉਦਾਸੀ ਨਾਲ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ‘‘ਕਹਾਣੀ ਲਭ। ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ ਚੰਗੀ ਏ। ਕਿਸ ਲਈ ਚੰਗੀ ਏ? ਸ਼ੈਦ ਉਹਦੇ ਲਈ ਚੰਗੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਮੰਦੀ। ਵੇਖਿਐ ਵਾਲ ਕਿੰਜ ਕਟਾਏ ਹੋਏ ਨੇ? ਕੰਨ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਟਾ ਲਏ?’’
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਥਾਂ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਜਿੱਥੇ ਤਾਰਾਸ, ਓਸਤਾਪ ਨੂੰ ਲੜਨ ਲਈ ਵੰਗਾਰਦਾ ਹੈ, ਰਸੋਈਆ ਭਰੜਾਇਆ ਹਾਸਾ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
‘‘ਕਿਵੇਂ ਏ ਫੇਰ?’’ ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਇਕ ਕੋਲ ਦਿਮਾਗ ਏ ਤੇ ਦੂਜੇ ਕੋਲ ਤਾਕਤ। ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲਿਖਦੇ ਨੇ, ਊਠ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ।’’
ਉਹ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਦਾ, ਪਰ ਅਕਸਰ ਬੁੜ-ਬੁੜ ਕਰਦਾ।
‘‘ਹੂੰ ਬੇਵਕੂਫ! ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਲੱਕ ਤਕ ਨਹੀਂ ਚੀਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਤੇ ਨਾ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬਰਛੇ ਉਤੇ ਟੰਗਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ, ਬਰਛਾ ਤਾਂ ਟੁੱਟ ਜਾਏਗਾ। ਮੈਂ ਆਪ ਫੌਜੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਭਲਾਂ?’’
ਆਂਦਰੀ ਦੀ ਗੱਦਾਰੀ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਧੱਕਾ ਲੱਗਾ।
‘‘ਹੈ ਨਾ ਜੂਠ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੀ?… ਤੀਵੀਂ ਪਿੱਛੇ! ਹੂੰ।’’
ਪਰ ਜਦੋਂ ਤਾਰਾਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ, ਸਮੂਰੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਫੱਟੇ ਦੇ ਪਾਸੇ ਵਲ ਲਮਕਾ ਲਈਆਂ। ਸਿਰ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਘੁੱਟ ਲਿਆ ਤੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅੱਥਰੂ ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਤਿਲਕਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਫੇਰ ਫਰਸ਼ ਉਤੇ ਤ੍ਰਿਪਣ ਲੱਗੇ। ਉਹਨੇ ਨੱਕ ਸੁੜਕਿਆ ਤੇ ਬੁੜ ਬੁੜ ਕੀਤੀ।
‘‘ਯਾ ਖੁਦਾ, ਯਾ ਖੁਦਾ!’’
ਇਕਦਮ ਹੀ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਭਬਕ ਕੇ ਪਿਆ।
‘‘ਪੜ੍ਹੀ ਚਲ। ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੀਏ ਉਲਾਦੇ, ਪੜ੍ਹੀ ਚਲ!’’
ਜਦੋਂ ਮਰ ਰਹੇ ਓਸਤਾਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ:: ‘‘ਬਾਪੂ! ਸੁਣਦੇ ਪਏ ਓ?’’
‘‘ਸਭ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਐ’’, ਸਮੂਰੀ ਨੇ ਰੁਆਂਸੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ’ਚ ਕਿਹਾ। ‘‘ਸਭ ਕੁਝ। ਬੱਸ ਪੱਕ ਗਿਆ ਸਭੋ ਕੁਝ। ਉਫ਼! ਕੇਡਾ ਚੰਦਰਾ ਬੰਦਾ ਏ! ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਅਸਲੀ ਬੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਤਾਰਾਸ ਹੈ ਨਾ? ਰੱਬ ਦੀ ਸਹੁੰ, ਅਸਲੀ ਬੰਦਾ ਏ।’’
ਉਹਨੇ ਕਿਤਾਬ ਮੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਲੈ ਲਈ ਤੇ ਉਹਦੀ ਜਿਲਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੱਥਰੂਆਂ ਨਾਲ ਭਿਉਂਦਿਆਂ, ਉਹਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵਾਚਿਆ।
‘‘ਚੰਗੀ ਕਿਤਾਬ ਦਿਨ-ਦਿਹਾਰ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਏ।’’ ਅੱਥਰੂ ਵਹਾਂਦਿਆਂ ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ।
ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਅਸੀਂ‘ਈਵਨੋਹ’ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਸਮੂਰੀ ਨੂੰ ਰਿਚਰਡ ਪਲੈਨਾਤਾਜ਼ੇਨੇਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਿਆ।
‘‘ਇਹ ਹੋਇਆ ਨਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ!’’ ਉਹਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਿਹਾ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਕਿਤਾਬ ਅਕਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਲੱਗੀ।
ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਸੁਆਦ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ‘ਰਹਿੰਦੂ ਟਾਮ ਜੋਹਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ’ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਅਨੁਵਾਦ ‘ਥਾਮਸ ਜੋਹਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ’ ਨੇ ਕੀਲ ਲਿਆ।
‘‘ਮੂਰਖਤਾ!’’ ਸਮੂਰੀ ਨੇ ਬੁੜ-ਬੁੜ ਕੀਤੀ। ‘‘ਮੈਂ ਥਾਮਸ ਨੂੰ ਕੀ ਸਮਝਨਾਂ? ਕੀ ਲੈਣੇ ਮੈਂ ਉਸ ਕੋਲੋਂ? ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਤਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ।’’
ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ-ਵਰਜਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਗੁਪਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਭੋਰਿਆਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।
ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਡੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਮੁੱਛਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ।
‘‘ਕੀ ਕਿਹਾ ਈ? ਕਿੱਡੇ ਝੂਠ ਬੋਲ ਰਿਹੈਂ?’’
‘‘ਮੈਂ ਝੂਠ ਨਹੀਂ ਬੋਲ ਰਿਹਾ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਪਾਪ ਮੰਨਣ ਵੇਲੇ ਪਾਦਰੀ ਨੇ ਮੈਥੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਤੇ ਰੋਂਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆਂ ਸੀ।’’
ਬਾਵਰਚੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਬੁਝੀਆਂ-ਬੁਝੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਿਆ।
‘‘ਕੌਣ ਰੋਇਆ ਸੀ!’’ ਉਹਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
‘‘ਸੁਣਨ ਵਾਲੀ ਇਕ ਤੀਵੀਂ। ਦੂਜੀ ਤਾਂ ਡਰ ਕੇ ਭੱਜ ਵੀ ਗਈ ਸੀ।’’
‘‘ਉਠ-ਉਠ ਸੁਫਨੇ ਵੇਖ ਰਿਹੈਂ,‘‘ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅੱਖਾਂ ਸੁੰਗੇੜਦਿਆਂ ਸਮੂਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਪਰ ਕੁਝ ਅਟਕਣ ਪਿੱਛੋਂ, ਉਹਨੇ ਆਖਿਆ:
‘‘ਜ਼ਰੂਰ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਭੇਤ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਏ। ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਰਹਿ ਈ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ.. ਪਰ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਗਿਆਂ… ਪਰ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਨਹੀਂ… ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਖਿਆਲ ਆਉਂਦੈ…’’
ਉਹ ਏਡੀ ਖੁਸ਼-ਬਿਆਨੀ ਨਾਲ ਘੰਟਿਆਂਬੱਧੀ ਬੋਲ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਅਸਲੋਂ ਅਚੇਤੇ ਹੀ, ਮੈਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ, ਤੇ ਮੈਂ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਜੋ ਦੱਸਦੀਆਂ, ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਸੁਖਦਾਈ ਹੱਦ ਤਕ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਿਤ ਔਖੇਰੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ।
(ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)
ਗੋਰਕੀ ਦੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਨੂੰ ਉਹਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਉਹਦੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਦੇ ਤਿੰਨੇ ਭਾਗ ਦੁਬਾਰਾ ਛਪੇ ਹਨ। ਹੇਠ ਦਿੱਤਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਉਸ ਦੀ ਸਵੈਜੀਵਨੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ‘ਮੇਰੇ ਸ਼ਗਿਰਦੀ ਦੇ ਦਿਨ’ ਵਿਚੋਂ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਉਹਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਲ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅੱਲ੍ਹੜ ਉਮਰ ਵਿਚ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਰਸੋਈ ਦੇ ਬਾਵਰਚੀ (ਸਮੂਰੀ) ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਜੋ ਵਿਲੱਖਣ ਪਾਤਰ ਹੈ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿਚ ਮਹਾਨ ਰੂਸੀ ਲੇਖਕ ਗੋਗੋਲ ਦੇ ਛੋਟੇ ਨਾਵਲ ‘ਤਾਰਾਸ ਬਲਬਾ’ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਤਾਰਾਸ ਬਲਬਾ ਦਾ ਛੋਟਾ ਪੁੱਤਰ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ (ਇਕ ਹੁਸੀਨ ਕੁੜੀ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਕਾਰਨ) ਆਪਣੀ ਹੀ ਫੌਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤਾਰਾਸ ਬਲਬਾ ਆਪਣੇ ਉਸ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਬਾਰੇ ਸਮੂਰੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਬਹੁਤ ਰੌਚਕ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਾਧਾਰਨ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਜਿਸ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਗੋਰਕੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡਾ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ਉਸ ਪਾਤਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ
ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ (ਗੋਰਕੀ) ਉਹਨੂੰ ਕਹਿ ਬੈਠਾ:
‘‘ਤੁਸੀਂ ਬਾਵਰਚੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜੇ (ਤੁਹਾਡੇ ਜਿਹੇ ਕੋਈ) ਚੋਰ ਤੇ ਕਾਤਲ ਬਣ ਗਏ ਨੇ?’’
‘‘ਮੈਂ ਬਾਵਰਚੀ ਨਹੀਂ, ਬਾਵਰਚੀਖਾਨੇ ਦਾ ਦਰੋਗਾ ਹਾਂ। ਬਾਵਰਚੀ ਸਿਰਫ ਤੀਵੀਆਂ ਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ’’ ਉਹਨੇ ਨਾਸਾਂ ਫੁਲਾ ਕੇ ਕਿਹਾ; ਫੇਰ ਇਕ ਪਲ ਸੋਚਣ ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਹਾ:
‘‘ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਫਰਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗਾਂ ’ਚ ਹੁੰਦੈ। ਕੁਝ ਲੋਕੀਂ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਕੁਝ ਨਾਲਾਇਕ ਤੇ ਕੁਝ ਨਿਰੇ ਬੁੱਧੂ। ਠੀਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋਈਦੈ-ਕਾਲੇ ਜਾਦੂ ਦੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ, ਸਾਰੀਆਂ ਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਠੀਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲੱਭਣ ਦਾ ਇਕੋ ਢੰਗ ਇਹੋ ਈ ਹੁੰਦੈ।’’
ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ:
‘‘ਪੜ੍ਹ, ਜੇ ਤੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਸਮਝ ਨਾ ਲੱਗੇ ਉਹਨੂੰ ਸੱਤ ਵਾਰੀ ਪੜ੍ਹ। ਜੇ ਸੱਤ ਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨਾ ਬਣੇ ਤਾਂ ਬਾਰਾਂ ਵਾਰੀ ਪੜ੍ਹ।’’
ਸਮੂਰੀ, ਸਮੇਤ ਚੁੱਪ-ਗੜੁੱਪ ਰਸਦੀਏ ਦੇ, ਜਹਾਜ਼ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਨਾਲ ਹੀ ਰੁੱਖਾ ਬੋਲਦਾ ਸੀ ਤੇ ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦਾ, ਉਹ ਘਿਰਣਾ ਨਾਲ ਹੇਠਲਾ ਬੁੱਲ੍ਹ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਲਮਕਾ ਲੈਂਦਾ। ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਵੱਟ ਚਾੜ੍ਹਦਾ, ਤੇ ਲਫਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਥੁਕਦਾ ਜਿਵੇਂ ਪੱਥਰ ਦੇ ਵੱਟੇ ਸੁੱਟ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਉਹ ਨਰਮੀ ਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਉਹਦੇ ਇਸ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ ਡਰਾ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਨਾਨੀ ਦੀ ਭੈਣ ਵਾਂਗ, ਬਾਵਰਚੀ ਵੀ ਕੁਝ ਕੁਝ ਉਲਾਰ ਸੀ।
‘‘ਪੜ੍ਹਨਾ ਬੰਦ ਕਰ।’’ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ, ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਲੇਟਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਨੱਕ ਵਿਚੋਂ ਭਾਰਾ ਭਾਰਾ ਸਾਹ ਆ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ। ਉਹਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਢਿੱਡ ਹੇਠਾਂ-ਉੱਤੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ। ਉਹਦੇ ਹੱਥ ਲੋਥ ਵਾਂਗ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਰੱਖੇ ਹੁੰਦੇ। ਉਹਦੀਆਂ ਸੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ, ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਇੰਜ ਫਰਕ ਰਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਅਦਿੱਸ ਸਿਲਾਈਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਅਦਿੱਸ ਜੁਰਾਬ ਬੁਣ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ। ਫੇਰ ਚਾਣਚੱਕ ਹੀ ਉਹ ਬੁੜ-ਬੁੜਾਉਣ ਲਗ ਪੈਂਦਾ।
‘‘ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਲਵੋ ਤੇ ਵੇਖੋ, ਉਹਦਾ ਕੀ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਦਿਮਾਗ਼ ਕੰਜੂਸੀ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦੈ, ਤੇ ਸਭ ਨੂੰ ਇਕੋ ਜਿੰਨਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਜੇ ਕਦੀ ਇਹ ਸਾਰਿਆਂ ਕੋਲ ਇਕੋ ਜਿੰਨਾ ਹੁੰਦਾ-ਪਰ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ। ਇਕ ਜਣਾ ਸਮਝਦੈ, ਦੂਜਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਤੇ ਤੀਜੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਖਾਹਿਸ਼ ਈ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।’’
ਲਫਜ਼ਾਂ ’ਤੇ ਥਿੜਕਦਾ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਫੌਜੀ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਉਂਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਾ ਲੱਭਦੀ ਤੇ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਬੇ-ਸੁਆਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ- ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਕਿ ਉਹ ਕਦੀ ਵੀ ਮੁੱਢੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ, ਸਗੋਂ ਉੱਥੋਂ, ਜਿੱਥੋਂ ਕਿਤੋਂ ਵੀ ਵੀ ਉਹਦਾ ਮਨ ਕਰਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ।
‘‘ਫੇਰ ਕੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਰੈਜਮੈਂਟ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਨੇ ਉਸ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਤੈਨੂੰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਲਫਟੈਨ ਨੇ?’ ਤੇ ਉਹਨੇ ਹਰ ਗੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਹੋਈ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਸੱਚ ਦੱਸਣਾ ਈ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਕਮਾਂਡਰ ਨੇ ਉਹਦੇ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਪੱਥਰ ਦੀ ਕੰਧ ਹੋਵੇ। ਫੇਰ ਉਹਨੇ ਮੂੰਹ ਭੁਆ ਲਿਆ ਤੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨੀਵੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ। ਗੱਲ ਹੋਈ ਨਾ!’’
ਬਾਵਰਚੀ ਨੇ ਖਿਚਵਾਂ ਸਾਹ ਲਿਆ ਤੇ ਮੁੜ ਬੁੜਬੜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
‘‘ਹੈ ਨਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇ, ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦੈ ਤੇ ਕੀ ਨਹੀਂ। ਲਫਟੈਨ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ…ਵਾਹ ਉਇ ਮਨਾਂ! ਮੈਨੂੰੂ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਿਖਾਇਆ।’’
ਗਰਮੀ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਰ ਚੀਜ਼ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਡੋਲ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੈਬਿਨ ਦੀਆਂ ਧਾਤ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਪੈਡਲ-ਪਹੀਏ ਠੱਪ-ਠੱਪ ਵਜਦੇ ਤੇ ਪਾਣੀ ਉਛਾਲੇ ਖਾਂਦਾ। ਦਰਿਆ, ਤਾਕੀ ਅੱਗੋਂ ਚੌੜੇ ਵਹਿਣ ਵਿਚ ਵਹਿੰਦਾ ਜਾਂਦਾ। ਦੂਰ ਚਰਾਂਦਾਂ ਦੀ ਇਕ ਪੱਟੀ ਦਿੱਸ ਰਹੀ ਸੀ। ਰੁੱਖ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਪਲਮ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਕੰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਇੰਨੇ ਇਕਰਸ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਸਿਰਫ ਚੁੱਪ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਅਗਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਮਲਾਹ ਇਕਸਾਰ ਆਵਾਜ਼ ’ਚ ਦੁਹਰਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ:
‘‘ਸਤ-ਤ। ਸਤ-ਤ।’’
ਮੈਂ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਅਭਿੱਜ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਨਾ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ, ਨਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ, ਸਿਰਫ ਬਾਵਰਚੀਖਾਨੇ ਦੀ ਤੱਤੀ, ਥਿੰਦੀ ਹਵਾੜ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਿਤੇ ਛਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠਣਾ ਤੇ ਪਾਣੀ ਉੱਤੋਂ ਤਿਲਕਦੀ ਇਸ ਚੁੱਪ ਚੁਪੀਤੀ, ਥੱਕੀ-ਟੁੱਟੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉੱਤੇ ਉਂਘਲਾਂਦੀਆਂ ਨੀਝਾਂ ਲਾਣੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ।
‘ਪੜ੍ਹ!’’ ਬਾਵਰਚੀ ਨੇ ਖਿਝ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ।
ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਬੈਰੇ ਤਕ ਵੀ ਉਸ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਸਨ। ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮਸਕੀਨ, ਮੂੰਹ-ਮੀਟੇ ਰਸਦੀਏ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਵੀ ਸਮੂਰੀ ਦਾ ਸਹਿਮ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।
‘‘ਓਏ ਸੂਰਾ!’’ ਸਮੂਰੀ ਸ਼ਰਾਬਖਾਨੇ ਦੇ ਬੈਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦਬਕਾ ਮਾਰਦਾ। ‘‘ਏਧਰ ਆ ਓਇ ਚੋਰਾ! ਆਦਮਖੋਰਾ, ਛੱਤਰਿਆ!’’
ਜਹਾਜ਼ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਤੇ ਭੱਠ-ਝੋਕੇ ਉਹਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ, ਤੇ ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਹਦੀ ਖੁਸ਼ਾਮਦ ਵੀ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਰੀ ਵਿਚੋਂ ਗੋਸ਼ਤ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੱਬਰ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ। ਮੈਲੇ ਤੇ ਥਿੰਦੇ ਬਾਇਲੋਰੂਸੀ ਭਠਝੋਕੇ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਜੂਠ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਰੂਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਕ ਸਦਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਚਿੜਾਂਦੇ ਸਨ:
‘‘ਯਾਕ, ਯਾਕ, ਕਰੋ ਸੂ ਕਿੱਸਾ ਪਾਕ।’’
ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਸਮੂਰੀ ਨੂੰ ਤਾਅ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਭੜਕ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਉਹਦਾ ਮੂੰਹ ਲਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਭੱਠ-ਝੋਕਿਆਂ ਨੂੰ ਦਬਕਾ ਮਾਰਦਾ:
‘‘ਇੰਜ ਉਤੋਂ ਦੀ ਕਿਉਂ ਲੰਘ ਜਾਣ ਦੇਂਦੇ ਓ; ਮੂੰਹ ਭੰਨ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿਓ, ਸਾਲੇ ਕੈਟਸੈਪਾਂ ਦਾ!’’
ਇਕ ਵਾਰੀ ਅਮਲੇ ਦੇ ਅੜਬ ਤੇ ਸ਼ਕਲਵੰਦ ਫੋਰਮੈਨ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ:
‘‘ਯਾਕ ਤੇ ਖੋਖੋਲ, ਦੋਵੇਂ ਈ ਮਾਤਾ ਦਾ ਮਾਲ ਨੇ।
ਬਾਵਰਚੀ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਪੇਟੀ ਤੇ ਧੌਣ ਤੋਂ ਫੜ ਲਿਆ ਤੇ ਸਿਰੋਂ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕ ਕੇ ਝੂਣਨ ਲਗ ਪਿਆ।
‘‘ਕਹੇਂ ਤਾਂ ਭੜਥਾ ਬਣਾ ਦਿਆਂ ਤੇਰਾ!’’ ਉਹ ਕੜਕਿਆ।
ਅਕਸਰ ਝਗੜੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਲੜਾਈਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਮੁਕਦੇ, ਪਰ ਕਦੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਮੂਰੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਾਰਿਆ। ਇਕ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਏਨਾ ਤਗੜਾ ਸੀ, ਜਿੰਨਾ ਆਮ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਤੇ ਦੂਜੇ ਕਪਤਾਨ ਦੀ ਪਤਨੀ ਜੋ ਮਰਦਾਵੇਂ ਮੂੰਹ ਤੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਾਂਗ ਕੱਟੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀ ਲੰਮ-ਸਲੰਮੀ ਤੇ ਸੁਹਣੀ ਸੀ-ਉਸ ਨਾਲ ਉਹਦੀ ਚੰਗੀ ਬਣਦੀ ਸੀ।
ਉੱਹ ਮੱਟ ਦੇ ਮੱਟ ਵੋਦਕਾ ਪੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨੂੰੂ ਚੜ੍ਹੀ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਸਵੇਰੇ ਪੀਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ, ਚਾਰ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਬੋਤਲ ਮੁਕਾ ਛੱਡਦਾ, ਤੇ ਬੀਅਰ ਉਹ ਸਾਰਾ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਸੁੜਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਹਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਲਾਲੀ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਉਹਦੀਆਂ ਕਾਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੇ।
ਕਦੀ ਕਦੀ ਰਾਤੀਂ ਉਹ ਘੰਟਿਆਂਬੱਧੀ ਡੈੱਕ ’ਤੇ ਬੈਠਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਚਿੱਟਾ ਆਕਾਰ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਰਹੀਆਂ ਦੂਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਗ੍ਹਾ ਟਿਕਾਈ ਰਖਦਾ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਉਸ ਤੋਂ ਤ੍ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਹਦੇ ਉੱਤੇ ਤਰਸ ਆਉਂਦਾ ਸੀ।
ਲਾਲ-ਮੂੰਹਾਂ ਤੇ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਭਿੱਜਾ, ਯਾਕੋਵ ਈਵਾਨੋਵਿਚ ਰਸੋਈ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ, ਆਪਣੀ ਗੰਜੀ ਟੋਟਣੀ ਖੁਰਕਦਾ ਤੇ ਫੇਰ ਐਵੇਂ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਜਾਂ ਉਹ ਦੂਰੋਂ ਕਿਤੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਦਾ:
‘‘ਮੱਛੀ ਤ੍ਰੱਕ ਰਹੀ ਏ।’’
‘‘ਇਹਦਾ ਸਲਾਦ ਬਣਾ ਲਓ।’’
‘‘ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੱਛੀ ਦੀ ਤਰੀ ਜਾਂ ਉਬਲੀ ਹੋਈ ਮੱਛੀ ਮੰਗ ਲਈ ਫੇਰ?’’
‘‘ਬਣਾ ਲੈ। ਉਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਖਾ ਲੈਂਦੇ ਨੇ।’’
ਕਦੀ ਕਦੀ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਕਰਦਾ।
‘‘ਕੀ ਗੱਲ ਏ?’’ ਕੁਝ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਭੁਆਉਂਦਿਆਂ ਪੁੱਛਦਾ।
‘‘ਕੁਝ ਨਹੀਂ।’’
‘‘ਚੱਲ ਠੀਕ ਏ ਫੇਰ।’’
ਇਕ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ:
‘‘ਤੁਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਏਨਾਂ ਡਰਾ ਕਿਉਂ ਦੇਂਦੇ ਓ? ਤੁਸੀਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਓ।’’
ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਇਸ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਚੜ੍ਹਿਆ।
‘‘ਚੰਗਾ ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਆਂ,’’ ਉਹਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਸੋਚਾਂ-ਡੁੱਬੇ, ਸੁਖਾਵੇਂ ਲਹਿਜੇ ਵਿਚ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘‘ਜਾਂ ਸ਼ੈਦ ਮੈਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਈ ਚੰਗਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਮੈਂ ਕਦੀ ਵਿਖਾਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਹੋਣ ਦਾ ਵਿਖਾਵਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਲੋਕ ਉਹਦਾ ਘੋਗਾ ਚਿੱਤ ਕਰ ਦੇਣਗੇ। ਚੰਗੇ ਬੰਦੇ ’ਤੇ ਲੋਕੀਂ ਇੰਜ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਸੁੱਕੇ-ਰੜੇ ਥਾਂ ਉਤੇ ਚਿੱਕੜ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਥਾਂ ਦਾ ਨਾਂ-ਨਿਸ਼ਾਨ ਮਿਟਾ ਦਿੰਦੈ। ਜਾ ਮੈਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਕੁ ਬੀਅਰ ਲਿਆ ਦੇ।’’
ਜਦੋਂ ਉਹਨੇ ਗਲਾਸ ਭਰ ਕੇ ਬੀਅਰ ਪੀ ਲਈ ਤਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਚੱਟਦਿਆਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ:
‘‘ਪੰਖੇਰੂਆ ਜੇ ਤੂੰ ਰਤਾ ਕੁ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਮੈਂ ਬੜੀਆਂ ਈ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾ ਸਕਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਸੁਣਾਉਣ ਜੋਗੀਆਂ ਦੋ ਚਾਰ ਗੱਲਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ-ਮੂਰਖ ਨਹੀਂ ਮੈਂ। ਤੈਨੂੰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਨੇ। ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਦੀ ਸਮਝ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੀ ਉਹਨੂੰ ਦੱਸਦੀਆਂ ਨੇ। ਕਿਤਾਬ ਖਾਸ ਚੀਜ਼ ਏ। ਬੀਅਰ ਪੀਏਂਗਾ?’’
‘ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ।’’
‘‘ਠੀਕ ਏ। ਪੀਣੀਂ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਨਾ ਕਰੀਂ। ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣਾ ਦੁਖਦਾਈ ਏ, ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਦੁੱਖ। ਵੋਦਕਾ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਕੰਮ ਏਂ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਸਕੂਲੇ ਪਾਂਦਾ। ਅਨਪੜ੍ਹ ਤਾਂ ਬੱਸ ਢੱਗਾ ਹੁੰਦੈ ਨਿਰਾ। ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਸ਼ੈਫਟਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਖਲ੍ਹਿਆਰ ਦਿਓ ਭਾਵੇਂ ਗੋਸ਼ਤ ਬਣਾ ਲਓ- ਉਹ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਪੂਛ ਈ ਹਿਲਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦੈ।’’
ਕਪਤਾਨ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਨੇ ਉਹਨੂੰ ਗੋਗੋਲ ਦੀ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ‘ਭਿਆਨਕ ਬਦਲਾ’ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਈ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ, ਪਰ ਸਮੂਰੀ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਕੜਕਿਆ।
‘‘ਐਵੇਂ ਯਬ੍ਹਲੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ। ਖਿਆਲੀ ਕਹਾਣੀ ਏਂ। ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਹੋਣੀਆਂ ਨੇ।’’ ਉਹਨੇ ਕਿਤਾਬ ਮੈਥੋਂ ਲੈ ਲਈ ਤੇ ਕਪਤਾਨ ਦੀ ਪਤਨੀ ਕੋਲੋਂ ਇਕ ਹੋਰ ਲੈ ਆਇਆ।
‘‘ਐਹ ਲੈ, ਪੜ੍ਹ ਤਾਰਾਸ-ਇਹਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਂ ਕੀ ਏ?’’ ਉਹਨੇ ਉਦਾਸੀ ਨਾਲ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ‘‘ਕਹਾਣੀ ਲਭ। ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ ਚੰਗੀ ਏ। ਕਿਸ ਲਈ ਚੰਗੀ ਏ? ਸ਼ੈਦ ਉਹਦੇ ਲਈ ਚੰਗੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਮੰਦੀ। ਵੇਖਿਐ ਵਾਲ ਕਿੰਜ ਕਟਾਏ ਹੋਏ ਨੇ? ਕੰਨ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਟਾ ਲਏ?’’
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਥਾਂ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਜਿੱਥੇ ਤਾਰਾਸ, ਓਸਤਾਪ ਨੂੰ ਲੜਨ ਲਈ ਵੰਗਾਰਦਾ ਹੈ, ਰਸੋਈਆ ਭਰੜਾਇਆ ਹਾਸਾ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
‘‘ਕਿਵੇਂ ਏ ਫੇਰ?’’ ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਇਕ ਕੋਲ ਦਿਮਾਗ ਏ ਤੇ ਦੂਜੇ ਕੋਲ ਤਾਕਤ। ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲਿਖਦੇ ਨੇ, ਊਠ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ।’’
ਉਹ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਦਾ, ਪਰ ਅਕਸਰ ਬੁੜ-ਬੁੜ ਕਰਦਾ।
‘‘ਹੂੰ ਬੇਵਕੂਫ! ਇਕੋ ਵਾਰ ਨਾਲ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਲੱਕ ਤਕ ਨਹੀਂ ਚੀਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਤੇ ਨਾ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਬਰਛੇ ਉਤੇ ਟੰਗਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ, ਬਰਛਾ ਤਾਂ ਟੁੱਟ ਜਾਏਗਾ। ਮੈਂ ਆਪ ਫੌਜੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਭਲਾਂ?’’
ਆਂਦਰੀ ਦੀ ਗੱਦਾਰੀ ਨਾਲ ਉਹਨੂੰ ਬਹੁਤ ਧੱਕਾ ਲੱਗਾ।
‘‘ਹੈ ਨਾ ਜੂਠ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੀ?… ਤੀਵੀਂ ਪਿੱਛੇ! ਹੂੰ।’’
ਪਰ ਜਦੋਂ ਤਾਰਾਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ, ਸਮੂਰੀ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਫੱਟੇ ਦੇ ਪਾਸੇ ਵਲ ਲਮਕਾ ਲਈਆਂ। ਸਿਰ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਘੁੱਟ ਲਿਆ ਤੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅੱਥਰੂ ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਤਿਲਕਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਫੇਰ ਫਰਸ਼ ਉਤੇ ਤ੍ਰਿਪਣ ਲੱਗੇ। ਉਹਨੇ ਨੱਕ ਸੁੜਕਿਆ ਤੇ ਬੁੜ ਬੁੜ ਕੀਤੀ।
‘‘ਯਾ ਖੁਦਾ, ਯਾ ਖੁਦਾ!’’
ਇਕਦਮ ਹੀ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਭਬਕ ਕੇ ਪਿਆ।
‘‘ਪੜ੍ਹੀ ਚਲ। ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੀਏ ਉਲਾਦੇ, ਪੜ੍ਹੀ ਚਲ!’’
ਜਦੋਂ ਮਰ ਰਹੇ ਓਸਤਾਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ:: ‘‘ਬਾਪੂ! ਸੁਣਦੇ ਪਏ ਓ?’’
‘‘ਸਭ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਐ’’, ਸਮੂਰੀ ਨੇ ਰੁਆਂਸੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ’ਚ ਕਿਹਾ। ‘‘ਸਭ ਕੁਝ। ਬੱਸ ਪੱਕ ਗਿਆ ਸਭੋ ਕੁਝ। ਉਫ਼! ਕੇਡਾ ਚੰਦਰਾ ਬੰਦਾ ਏ! ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਅਸਲੀ ਬੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਤਾਰਾਸ ਹੈ ਨਾ? ਰੱਬ ਦੀ ਸਹੁੰ, ਅਸਲੀ ਬੰਦਾ ਏ।’’
ਉਹਨੇ ਕਿਤਾਬ ਮੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਲੈ ਲਈ ਤੇ ਉਹਦੀ ਜਿਲਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੱਥਰੂਆਂ ਨਾਲ ਭਿਉਂਦਿਆਂ, ਉਹਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵਾਚਿਆ।
‘‘ਚੰਗੀ ਕਿਤਾਬ ਦਿਨ-ਦਿਹਾਰ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਏ।’’ ਅੱਥਰੂ ਵਹਾਂਦਿਆਂ ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ।
ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਅਸੀਂ‘ਈਵਨੋਹ’ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਸਮੂਰੀ ਨੂੰ ਰਿਚਰਡ ਪਲੈਨਾਤਾਜ਼ੇਨੇਤ ਚੰਗਾ ਲੱਗਿਆ।
‘‘ਇਹ ਹੋਇਆ ਨਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ!’’ ਉਹਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਿਹਾ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਕਿਤਾਬ ਅਕਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਲੱਗੀ।
ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਡੇ ਸੁਆਦ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ‘ਰਹਿੰਦੂ ਟਾਮ ਜੋਹਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ’ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਅਨੁਵਾਦ ‘ਥਾਮਸ ਜੋਹਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ’ ਨੇ ਕੀਲ ਲਿਆ।
‘‘ਮੂਰਖਤਾ!’’ ਸਮੂਰੀ ਨੇ ਬੁੜ-ਬੁੜ ਕੀਤੀ। ‘‘ਮੈਂ ਥਾਮਸ ਨੂੰ ਕੀ ਸਮਝਨਾਂ? ਕੀ ਲੈਣੇ ਮੈਂ ਉਸ ਕੋਲੋਂ? ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਤਾਂ ਹੋਣਗੀਆਂ।’’
ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ-ਵਰਜਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਗੁਪਤ ਕਿਤਾਬਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਭੋਰਿਆਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।
ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਡੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤੇ ਮੁੱਛਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ।
‘‘ਕੀ ਕਿਹਾ ਈ? ਕਿੱਡੇ ਝੂਠ ਬੋਲ ਰਿਹੈਂ?’’
‘‘ਮੈਂ ਝੂਠ ਨਹੀਂ ਬੋਲ ਰਿਹਾ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਪਾਪ ਮੰਨਣ ਵੇਲੇ ਪਾਦਰੀ ਨੇ ਮੈਥੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਤੇ ਰੋਂਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆਂ ਸੀ।’’
ਬਾਵਰਚੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਬੁਝੀਆਂ-ਬੁਝੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਿਆ।
‘‘ਕੌਣ ਰੋਇਆ ਸੀ!’’ ਉਹਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
‘‘ਸੁਣਨ ਵਾਲੀ ਇਕ ਤੀਵੀਂ। ਦੂਜੀ ਤਾਂ ਡਰ ਕੇ ਭੱਜ ਵੀ ਗਈ ਸੀ।’’
‘‘ਉਠ-ਉਠ ਸੁਫਨੇ ਵੇਖ ਰਿਹੈਂ,‘‘ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅੱਖਾਂ ਸੁੰਗੇੜਦਿਆਂ ਸਮੂਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਪਰ ਕੁਝ ਅਟਕਣ ਪਿੱਛੋਂ, ਉਹਨੇ ਆਖਿਆ:
‘‘ਜ਼ਰੂਰ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਭੇਤ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਏ। ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਰਹਿ ਈ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ.. ਪਰ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਗਿਆਂ… ਪਰ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਨਹੀਂ… ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਖਿਆਲ ਆਉਂਦੈ…’’
ਉਹ ਏਡੀ ਖੁਸ਼-ਬਿਆਨੀ ਨਾਲ ਘੰਟਿਆਂਬੱਧੀ ਬੋਲ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਅਸਲੋਂ ਅਚੇਤੇ ਹੀ, ਮੈਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ, ਤੇ ਮੈਂ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਾ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਜੋ ਦੱਸਦੀਆਂ, ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਸੁਖਦਾਈ ਹੱਦ ਤਕ ਵੱਖਰਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਿਤ ਔਖੇਰੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ।
(ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)
Sunday, October 10, 2010
ਸਾਡਾ ਤਾਂ ਰੱਬ ਰਾਖਾ-ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ
ਕਈ ਪਾਠਕ ਅਕਸਰ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸਾਨੀ ਬਾਰੇ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਕਿਉਂ ਸੋਚਿਆ, ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਉੱਤਰ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਤਾਂ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੀ ਕਿਸਾਨੀ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੀ ਸੂਬਾ ਨਹੀਂ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੌ ਵਿਚੋਂ ਢਾਈ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੈ (ਜੋ ‘ਵਿਕਾਸ’ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਬਣਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਲਗਾਤਾਰ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ)। ਪਰ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਨਾਜ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦਾ ਤੀਜੇ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ‘ਥੁੜੀ-ਟੁੱਟੀ’ ਕਿਸਾਨੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਪਰ ਹੈਰਾਨੀ ਤੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਵੱਲ ਨਾ ਕਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਨਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਆਈਆਂ-ਗਈਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਉਲਟਾ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਆਪ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਹਿਲਾਉਂਦਾ (ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਦੇ ਮਨ ’ਚੋਂ ‘ਸਰਦਾਰੀ’ ਦੀ ਹੈਂਕੜ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ) ਬਿਹਾਰੀਆਂ ਤੇ ਭਈਆਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਜੇ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ 90 ਫੀਸਦੀ ਗ਼ਲਤ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਕੋਲ, ਹਰ ਪਰਿਵਾਰ ਪਿੱਛੇ ਸਿਰਫ ਢਾਈ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਕਿੱਲੇ ਜ਼ਮੀਨ ਬਚੀ ਹੈ। ਜੇ ਉਹ ਆਪ ਦਿਹ-ਤੋੜ ਕੇ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰੇ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਵਾਏ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਰਹਿ ਕੀ ਜਾਏਗਾ? ਖੇਤੀ ਦੇ ਖਰਚੇ, ਹਰ ਆਏ ਦਿਨ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ। ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਏਕੜ ’ਚੋਂ, ਦਿਨ ਰਾਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋ ਲੱਖ ਸਾਲਾਨਾ ਆਮਦਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਦੋ ਲੱਖ ਦੀ ਅਸਲ ‘ਕੀਮਤ’, ਵਧਦੀ ਮਹਿੰਗਾਈ ਨੇ ਡੇਢ ਲੱਖ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀ। (ਇਕ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਅੰਦਰ ਇਹ ‘ਕੀਮਤ’ ਇਕ ਲੱਖ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣੀ ਅਨਾਜ ਦੇ ਭਾਅ ਵਧਣ ਕਾਰਨ, ਨੋਟ ਚਾਹੇ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਦੇ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਣ)। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਖਰਚੇ ਕਿੱਥੋਂ ਪੂਰੇ ਕਰੇਗਾ? ਜੋ ਵਸਤਾਂ ਉਹ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਵਰਤਦਾ ਹੈ (ਚਾਹ, ਗੁੜ, ਕੱਪੜਾ, ਭਾਂਡੇ, ਜੁੱਤੀਆਂ ਆਦਿ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਅਸਮਾਨੀ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਫੇਰ ਉਹਦੇ ਲੱਖ ਦੋ ਲੱਖ ਦਾ ਕੀ ਮੁੱਲ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਜੇ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਵੀ ਕਰਵਾਉਣੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਖਰਚਾ (ਕਾਪੀਆਂ, ਕਿਤਾਬਾਂ, ਮੁੱਲ ਦੇ ਕੱਪੜੇ-ਲੀੜੇ) ਹਜ਼ਾਰਾਂ ’ਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ 24-25 ਲੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਦਸਵੀਂ ਤਕ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਅੱਧੇ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਤਕ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਕਾਲਜਾਂ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੋਰ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ 15 ਸਾਲ ਬੀ.ਏ. ਦੀ ਤੇ 17 ਸਾਲ ਤਕ ਐਮ.ਏ. ਤੇ ਫੇਰ ਬੀ.ਐੱਡ. ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਕੇ ਵੀ (ਜਦੋਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਉਮਰ 23-24 ਸਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ? ਉਹਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਇਸ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ 90 ਫੀਸਦੀ ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕ ਹਨ। (ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿਚ ਪੇਂਡੂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 10 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 60 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੈ।)
ਇਕ ਹੋਰ ਤੱਥ (ਸਚਾਈ) ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਹਰ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਕਿਸਾਨੀ ਲਈ ਅਮਰਵੇਲ ਹੈ (ਡਾਕਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਇਹਨੂੰ ‘ਪੈਰਾਸਾਈਟਸ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ)। ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਕੋਈ ਉਪਜ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ (ਜਾਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ) ਨੂੰ ਖਰੀਦ ਕੇ ਵੇਚਦਾ ਹੈ। ਉਹਦਾ ਮੁਨਾਫਾ ਕਿਸੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਹਰ ਚੀਜ਼ ‘ਏਧਰੋਂ’ ਲੈ ਕੇ ‘ਓਧਰ’ ਵੇਚ ਕੇ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। (ਛੋਟੇ, ਵੱਡੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ, ਪਰਚੂਨੀਏ ਤੇ ਥੋਕ-ਫਰੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਨਾਫੇ ਦਾ ਫਰਕ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਘੱਟ ਜਾਂ ਵੱਧ ਪੂੰਜੀ ਨਾਲ ਮੁਨਾਫਾ ਵੀ ਵਧਦਾ ਘਟਦਾ ਹੈ)। ਇਹ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਮੁਨਾਫਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਿਸਾਨੀ (ਜਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਕਾਰੀਗਰਾਂ, ਇੰਜਨੀਅਰਾਂ- ਜੋ ‘ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਕਾਮੇਂ’ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ) ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ’ਚੋਂ ਕਮਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਿਸਾਨੀ ਤੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨਾ ਬਣਾਉਣ ਤਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਵਜੂਦ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਏਗਾ।
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੋਈ ਬੰਦਾ, ਨੰਗੇ-ਪਿੰਡੇ ਗਰਮੀ, ਸਰਦੀ ਸਹਾਰ ਕੇ, ਭੁੰਜੇ ਸੌਂ ਕੇ ਵੀ ਜਿਉਂਦਾ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਰੋਟੀ ਬਿਨਾਂ ਜਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਰੋਟੀ ਲਈ ਅਨਾਜ, ਦਾਲਾਂ ਜਾਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਕਿਸਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਣ ਦਾ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜ ਕਿਸਾਨੀ ਹੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਉਹਦੇ ਕੰਮ ’ਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ 80 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਲੋਕ ਕੱਚੇ, ਕੁਝ ਅੱਧ-ਪੱਕੇ ਕੋਠਿਆਂ ਤੇ ਝੁੱਗੀਆਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ ਤੇ ਹਰ ਆਰਥਿਕ ਤੰਗੀ ਕੱਟ ਕੇ ਜਿਉਂ ਰਹੇ ਹਨ। ਰੋਜ਼ ਘੱਟ ਰਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਨੇ ਇਕ ਦਹਾਕੇ ਅੰਦਰ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ, ਇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਇਕ-ਡੇਢ ਕਿੱਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣੀ। ਉਦੋਂ ਇਹ ਲੋਕ ਅਜਿਹੀ ਅਰਾਜਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਸੰਭਾਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣੀ। ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ਕਿ ਅੱਧੀ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਕਿਸਾਨੀ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਛਡਣੀ ਪਏਗੀ। ਪਰ ਇਹ ਲੋਕ ਕਿੱਥੇ ਜਾਣਗੇ? ਕੀ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ?- ਇਹਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਕੋਲ ਅਜਿਹੀ ਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਕੋਈ ਕਾਰਗਰ ਯੋਜਨਾ ਨਹੀਂ। ਨਾ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਵਿਕਰਾਲ ਸੰਕਟ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਹੈ। (ਲਗਪਗ ਸਭ ਰਾਜਸੀ ਦਲ ਕੁਰਸੀਆਂ ਸੰਭਾਲਣ ਜਾਂ ਖੋਹਣ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।)
ਅਕਸਰ ਸੁਆਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਹੱਲ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੇ। ਕਿਸਾਨੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬਚਾਈ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਹੱਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ (ਉਂਜ ਉਹਦੀ ਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ)। ਇਹ ਹੱਲ ਸਾਂਝੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਂਝੀ ਖੇਤੀ ਇਸ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਤਾਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਰਹੀ ਹੈ:
ਵਿੜ੍ਹੀ ਸਿੜ੍ਹੀ, ਸੀਰ ਸਿਆਪਾ
ਥੋੜ੍ਹੀ ਕਰ ਲਏ, ਰਹੇ ਕਲਾਪਾ।
ਉਂਜ ਵੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਧੜੇਬੰਦੀ ਅਜਿਹਾ ਅਸਾਧ ਰੋਗ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਅਤਿਅੰਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਲੋਕ ਜਾਤਾਂ, ਗੋਤਾਂ, ਧੜਿਆਂ ਤੇ ਰਾਜਸੀ ਦਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕੂਟਨੀਤੀਆਂ ਕਰਕੇ, ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਖੇਤਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਟਾਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਪਿੱਛੇ ਪਈਆਂ ਦੁਸ਼ਮਣੀਆਂ, ਪੁਸ਼ਤਾਂ ਤਕ ਚਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੜਾਈਆਂ ਝਗੜੇ ਤੇ ਕਤਲਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚੇ ਵੈਰ-ਵਿਰੋਧ, ‘ਸੌ ਸਿਆਣਪਾਂ’ ਨਾਲ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰ, ਰਾਜਸੀ ਦਲ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ (ਸਾਂਝੀ ਖੇਤੀ) ਵਰਤਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਵੀ ਤਾਂ ਉਸ ਅੱਗੇ ਬਹੁਤ ਔਕੜਾਂ ਆਉਣਗੀਆਂ।
ਇਹ ਸਿਰਫ ‘ਕਿਆਸ-ਅਰਾਈਆਂ’ ਨਹੀਂ, ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਿਸਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਬਦਲਣੀ ਪਏਗੀ। ‘ਮੇਰੀ’ (ਜ਼ਮੀਨ, ਘਰ, ਜਾਇਦਾਦ ਆਦਿ) ਸ਼ਬਦ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਹਰ ਬੰਦੇ ਦੇ ਖ਼ੂਨ ’ਚ ਰਚਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਕਾਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹਨ ਜੋ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਂਝੀ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਹਰ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਉਸੇ ਦੇ ਨਾਂ ਰਹੇ ਪਰ ਉਹਦਾ ਖੇਤ ਸੌ-ਦੋ-ਸੌ ਕਿੱਲੇ ਦੇ ‘ਫਾਰਮ’ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਰਲ ਜਾਏਗਾ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਨਿੱਜੀ ਪਛਾਣ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਏਗੀ (ਭਾਵ, ‘ਮੇਰਾ’ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ)। ਫੇਰ ਕੰਮ ਦੀ ਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੀ ਵੰਡ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਹੋਏਗੀ। ਇਹਦੇ ਲਈ ਨਵੇਂ, ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣੇ ਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ (ਜੋ ਵਰਤਮਾਨ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸੋਚ ਤੋਂ ਵੀ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ)।
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੁਆਲ ਇਹ ਪੈਦਾ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸੁਧਰੇਗੀ? ਸਰਕਾਰ ਜੇ ਅਜਿਹੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨਾਜ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵਧਾਏਗੀ (ਵਧਾਉਣੀਆਂ ਹੀ ਪੈਣਗੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਖੇਤੀ ਦੇ ਖਰਚੇ, ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ‘ਵਿਕਾਸ ਯੋਜਨਾਵਾਂ’ ਕਾਰਨ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦੇ ਜਾਣਗੇ) ਤਾਂ ਅਨਾਜ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਮਹਿੰਗਾਈ ਦੀ ਮਾਰ ਨਹੀਂ ਝੱਲ ਸਕਣਗੇ। ਕੋਈ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀ ਅਨਾਜ ਮੁੱਲ ਲੈ ਕੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਵੋਟਾਂ ਗੁਆਉਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੇਗੀ।
ਵਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਤੇ ਖੇਤੀ ਲਈ ਘਟਦੀ ਜ਼ਮੀਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ। ਸਾਂਝੇ ਫਾਰਮਾਂ ’ਚ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਰ ਘੱਟ ਜਾਏਗੀ। ਖੇਤੀ (ਫਾਰਮਾਂ ’ਚ) ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ, ਕੀ ਕੰਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। (63 ਸਾਲ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਨਵੀਂਆਂ ‘ਕਲੋਨੀਆਂ’ ਤੇ ਉੱਚ-ਮਧਵਰਗ ਲਈ ਪਾਣੀ, ਬਿਜਲੀ ਤੇ ਹੋਰ ਅਨੇਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇਣ ਲਈ ਹੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ‘ਵਿਕਾਸ’ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਘਟਾਉਂਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।) ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਹੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਉੱਥੇ ਕਾਰਗਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੁਯੋਗ, ਇਮਾਨਦਾਰ, ਫਰਜ਼ਸ਼ਨਾਸ ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤੀ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਸਾਡੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੋਂ 63 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ, ਹਰ ਸਾਲ (ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਤੀਜੇ ਸਾਲ) ਭਿਆਨਕ ਤਬਾਹੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਜੇ ਕੋਈ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨੀ (ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਹੇਠਲੇ ਵਰਗਾਂ) ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਕਿਵੇਂ ਲੱਭ ਸਕੇਗਾ? ਭੁੱਖ, ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਗਰੀਬੀ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਕਰਾਲ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਲ ਸਾਡਾ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਹੱਲ ਕਿੱਥੋਂ ਲੱਭ ਲਏਗਾ? ਇਸ ਲਈ ਭਵਿੱਖ ਬਹੁਤ ਹਨੇਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅੱਧੀ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਨਿਘਾਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ। (ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਊਠ ਦੇ ਬੁਲ੍ਹ ਡਿਗਣ ਵਰਗੀ, ‘ਆਸ’ ਦੇ ਭਰਮ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਤਸੱਲੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ ਪਰ ਇਹ ਆਸ ਪੂਰੀ ਹੋਣੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅਸੰਭਵ ਹੈ।) ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਆਸ ਦੀ ਡੋਰ ਫੜੀ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਰਾਹ ਵੀ ਕੀ ਹੈ? ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਇੰਜ ਹੀ ਆਸ-ਨਿਰਾਸ ਦੀ ਘੁੰਮਣਘੇਰੀ ਵਿਚ, ‘ਰੱਬ ਆਸਰੇ’ ਹੀ ਜਿਉਣ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਇਹੋ ਆਦਤ ਹੁਣ ਵੀ ‘ਸਹਾਰਾ’ ਬਣੀਂ ਹੋਈ ਹੈ (ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਤਕ ਬਣੀਂ ਰਹੇਗੀ)। ਕਿਸੇ ਆਗੂ ਨੇ ਤਾਂ ਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਨਾ ਅੱਗੋਂ ਕੋਈ ਆਸ ਹੈ। ਫੇਰ ਇਸ ਘੁੰਮਣਘੇਰੀ ’ਚੋਂ ਕਿਸ ਨੇ ਬਾਹਰ ਕਢਣਾ ਹੈ?… ਇੰਜ ਹੀ ਡੁਬਦੇ-ਤਰਦੇ ‘ਚਾਰ ਦਿਨ’ ਦੁੱਖ ਭੋਗ ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਵਾਂਗੇ- ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਵੱਡੇ-ਵਡੇਰੇ ਤੁਰ ਗਏ ਉਹੋ ਸਾਡੀ ‘ਹੋਣੀ’ ਹੈ। ‘ਸੰਘਰਸ਼’ ਵਰਗਾ ਸ਼ਬਦ ਸਾਡੇ ਲਈ ਸਿਰਫ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹਦੇ ਅਰਥ ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਸਮਝੇ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਝ ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਹਰ ਧਾੜਵੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ (ਕਰੋੜਾਂ ਨੂੰ) ਹਰਾਇਆ ਤੇ ਲੁੱਟਿਆ। ਚਾਰ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ (1610-11) ਕੁਝ ਸੌ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਪਾਰ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਆਏ ਤੇ ਮਗਰੋਂ ਸਾਡੇ ਹਾਕਮ ਬਣ ਬੈਠੇ। ਇਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦਿਆਂ ਡੇਢ-ਦੋ ਸਦੀਆਂ ਤਕ ਤਾਂ ਮਾਲਕ ਬਣੇ ਰਹੇ। ਅਜਿਹੀ ਕੌਮ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ ਕਰ ਸਕੇਗੀ? ਬੜਾ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਹੁਣ ਵੀ ਹਰ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ, ਸਾਡੇ ਨੇਤਾ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਭੱਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੀਜਾ ਸੰਸਾਰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਖਾ ਲਿਆ। ਕੀ ਉਹ ਸਾਡੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਹੱਲ ਕਰਨਗੇ? ਇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਲੁੱਟਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੱਖਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ, ਜਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲੇ ਬਾਗ ਵਰਗੇ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤੇ, ਨਿਰਦੋਸ਼ੇ ਫਾਂਸੀ ਲਾਏ, ਉਹ ਹੁਣ ਸਾਡੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਹੱਲ ਕਰਨਗੇ? ਇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਤੇ ਅਹਿਮ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਹੈ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਹੈ, ਜੋ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਕਦੋਂ ਜਗਾਏਗਾ, ਇਹਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਅਖੀਰ ਇਹੋ ਚਾਰ ਸ਼ਬਦ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ: ਸਾਡਾ ਤਾਂ ਰੱਬ ਰਾਖਾ!
(ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)
ਪਰ ਹੈਰਾਨੀ ਤੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਵੱਲ ਨਾ ਕਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਨਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਆਈਆਂ-ਗਈਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਉਲਟਾ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕਿਸਾਨ ਆਪ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਹਿਲਾਉਂਦਾ (ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਦੇ ਮਨ ’ਚੋਂ ‘ਸਰਦਾਰੀ’ ਦੀ ਹੈਂਕੜ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ) ਬਿਹਾਰੀਆਂ ਤੇ ਭਈਆਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਇਲਜ਼ਾਮ ਜੇ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ 90 ਫੀਸਦੀ ਗ਼ਲਤ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਕੋਲ, ਹਰ ਪਰਿਵਾਰ ਪਿੱਛੇ ਸਿਰਫ ਢਾਈ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਕਿੱਲੇ ਜ਼ਮੀਨ ਬਚੀ ਹੈ। ਜੇ ਉਹ ਆਪ ਦਿਹ-ਤੋੜ ਕੇ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰੇ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਵਾਏ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਰਹਿ ਕੀ ਜਾਏਗਾ? ਖੇਤੀ ਦੇ ਖਰਚੇ, ਹਰ ਆਏ ਦਿਨ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ। ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਏਕੜ ’ਚੋਂ, ਦਿਨ ਰਾਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋ ਲੱਖ ਸਾਲਾਨਾ ਆਮਦਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਦੋ ਲੱਖ ਦੀ ਅਸਲ ‘ਕੀਮਤ’, ਵਧਦੀ ਮਹਿੰਗਾਈ ਨੇ ਡੇਢ ਲੱਖ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀ। (ਇਕ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਅੰਦਰ ਇਹ ‘ਕੀਮਤ’ ਇਕ ਲੱਖ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣੀ ਅਨਾਜ ਦੇ ਭਾਅ ਵਧਣ ਕਾਰਨ, ਨੋਟ ਚਾਹੇ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਦੇ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਣ)। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਖਰਚੇ ਕਿੱਥੋਂ ਪੂਰੇ ਕਰੇਗਾ? ਜੋ ਵਸਤਾਂ ਉਹ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਵਰਤਦਾ ਹੈ (ਚਾਹ, ਗੁੜ, ਕੱਪੜਾ, ਭਾਂਡੇ, ਜੁੱਤੀਆਂ ਆਦਿ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਅਸਮਾਨੀ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਫੇਰ ਉਹਦੇ ਲੱਖ ਦੋ ਲੱਖ ਦਾ ਕੀ ਮੁੱਲ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਜੇ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਵੀ ਕਰਵਾਉਣੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਖਰਚਾ (ਕਾਪੀਆਂ, ਕਿਤਾਬਾਂ, ਮੁੱਲ ਦੇ ਕੱਪੜੇ-ਲੀੜੇ) ਹਜ਼ਾਰਾਂ ’ਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ 24-25 ਲੱਖ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਦਸਵੀਂ ਤਕ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਲੱਖ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਅੱਧੇ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਤਕ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਕਾਲਜਾਂ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੋਰ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ 15 ਸਾਲ ਬੀ.ਏ. ਦੀ ਤੇ 17 ਸਾਲ ਤਕ ਐਮ.ਏ. ਤੇ ਫੇਰ ਬੀ.ਐੱਡ. ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਕੇ ਵੀ (ਜਦੋਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਉਮਰ 23-24 ਸਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ? ਉਹਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਢਾਈ ਹਜ਼ਾਰ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਇਸ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ 90 ਫੀਸਦੀ ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕ ਹਨ। (ਇਹ ਅੰਕੜੇ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿਚ ਪੇਂਡੂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 10 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਆਬਾਦੀ 60 ਫੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੈ।)
ਇਕ ਹੋਰ ਤੱਥ (ਸਚਾਈ) ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਹਰ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਕਿਸਾਨੀ ਲਈ ਅਮਰਵੇਲ ਹੈ (ਡਾਕਟਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਇਹਨੂੰ ‘ਪੈਰਾਸਾਈਟਸ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ)। ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਕੋਈ ਉਪਜ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ (ਜਾਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ) ਨੂੰ ਖਰੀਦ ਕੇ ਵੇਚਦਾ ਹੈ। ਉਹਦਾ ਮੁਨਾਫਾ ਕਿਸੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਹਰ ਚੀਜ਼ ‘ਏਧਰੋਂ’ ਲੈ ਕੇ ‘ਓਧਰ’ ਵੇਚ ਕੇ ਮੁਨਾਫਾ ਕਮਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। (ਛੋਟੇ, ਵੱਡੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ, ਪਰਚੂਨੀਏ ਤੇ ਥੋਕ-ਫਰੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਨਾਫੇ ਦਾ ਫਰਕ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਘੱਟ ਜਾਂ ਵੱਧ ਪੂੰਜੀ ਨਾਲ ਮੁਨਾਫਾ ਵੀ ਵਧਦਾ ਘਟਦਾ ਹੈ)। ਇਹ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਮੁਨਾਫਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਿਸਾਨੀ (ਜਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਕਾਰੀਗਰਾਂ, ਇੰਜਨੀਅਰਾਂ- ਜੋ ‘ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਕਾਮੇਂ’ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ) ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ’ਚੋਂ ਕਮਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਿਸਾਨੀ ਤੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨਾ ਬਣਾਉਣ ਤਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦਾ ਵਜੂਦ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਏਗਾ।
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੋਈ ਬੰਦਾ, ਨੰਗੇ-ਪਿੰਡੇ ਗਰਮੀ, ਸਰਦੀ ਸਹਾਰ ਕੇ, ਭੁੰਜੇ ਸੌਂ ਕੇ ਵੀ ਜਿਉਂਦਾ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਰੋਟੀ ਬਿਨਾਂ ਜਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਰੋਟੀ ਲਈ ਅਨਾਜ, ਦਾਲਾਂ ਜਾਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਕਿਸਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਣ ਦਾ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜ ਕਿਸਾਨੀ ਹੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਉਹਦੇ ਕੰਮ ’ਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ 80 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਲੋਕ ਕੱਚੇ, ਕੁਝ ਅੱਧ-ਪੱਕੇ ਕੋਠਿਆਂ ਤੇ ਝੁੱਗੀਆਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ ਤੇ ਹਰ ਆਰਥਿਕ ਤੰਗੀ ਕੱਟ ਕੇ ਜਿਉਂ ਰਹੇ ਹਨ। ਰੋਜ਼ ਘੱਟ ਰਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਨੇ ਇਕ ਦਹਾਕੇ ਅੰਦਰ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ, ਇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਇਕ-ਡੇਢ ਕਿੱਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣੀ। ਉਦੋਂ ਇਹ ਲੋਕ ਅਜਿਹੀ ਅਰਾਜਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਸੰਭਾਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣੀ। ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ਕਿ ਅੱਧੀ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਕਿਸਾਨੀ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਛਡਣੀ ਪਏਗੀ। ਪਰ ਇਹ ਲੋਕ ਕਿੱਥੇ ਜਾਣਗੇ? ਕੀ ਕੰਮ ਕਰਨਗੇ?- ਇਹਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਕੋਲ ਅਜਿਹੀ ਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਕੋਈ ਕਾਰਗਰ ਯੋਜਨਾ ਨਹੀਂ। ਨਾ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਵਿਕਰਾਲ ਸੰਕਟ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਹੈ। (ਲਗਪਗ ਸਭ ਰਾਜਸੀ ਦਲ ਕੁਰਸੀਆਂ ਸੰਭਾਲਣ ਜਾਂ ਖੋਹਣ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।)
ਅਕਸਰ ਸੁਆਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਲੇਖਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਹੱਲ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੇ। ਕਿਸਾਨੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬਚਾਈ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਹੱਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ (ਉਂਜ ਉਹਦੀ ਵੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ)। ਇਹ ਹੱਲ ਸਾਂਝੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਂਝੀ ਖੇਤੀ ਇਸ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਤਾਂ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਹ ਰਹੀ ਹੈ:
ਵਿੜ੍ਹੀ ਸਿੜ੍ਹੀ, ਸੀਰ ਸਿਆਪਾ
ਥੋੜ੍ਹੀ ਕਰ ਲਏ, ਰਹੇ ਕਲਾਪਾ।
ਉਂਜ ਵੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਧੜੇਬੰਦੀ ਅਜਿਹਾ ਅਸਾਧ ਰੋਗ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਇਲਾਜ ਅਤਿਅੰਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਲੋਕ ਜਾਤਾਂ, ਗੋਤਾਂ, ਧੜਿਆਂ ਤੇ ਰਾਜਸੀ ਦਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕੂਟਨੀਤੀਆਂ ਕਰਕੇ, ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਖੇਤਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਟਾਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਪਿੱਛੇ ਪਈਆਂ ਦੁਸ਼ਮਣੀਆਂ, ਪੁਸ਼ਤਾਂ ਤਕ ਚਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੜਾਈਆਂ ਝਗੜੇ ਤੇ ਕਤਲਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚੇ ਵੈਰ-ਵਿਰੋਧ, ‘ਸੌ ਸਿਆਣਪਾਂ’ ਨਾਲ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰ, ਰਾਜਸੀ ਦਲ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ (ਸਾਂਝੀ ਖੇਤੀ) ਵਰਤਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਵੀ ਤਾਂ ਉਸ ਅੱਗੇ ਬਹੁਤ ਔਕੜਾਂ ਆਉਣਗੀਆਂ।
ਇਹ ਸਿਰਫ ‘ਕਿਆਸ-ਅਰਾਈਆਂ’ ਨਹੀਂ, ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਿਸਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਬਦਲਣੀ ਪਏਗੀ। ‘ਮੇਰੀ’ (ਜ਼ਮੀਨ, ਘਰ, ਜਾਇਦਾਦ ਆਦਿ) ਸ਼ਬਦ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਹਰ ਬੰਦੇ ਦੇ ਖ਼ੂਨ ’ਚ ਰਚਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਕਾਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹਨ ਜੋ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਦ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਂਝੀ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਹਰ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਉਸੇ ਦੇ ਨਾਂ ਰਹੇ ਪਰ ਉਹਦਾ ਖੇਤ ਸੌ-ਦੋ-ਸੌ ਕਿੱਲੇ ਦੇ ‘ਫਾਰਮ’ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਰਲ ਜਾਏਗਾ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਨਿੱਜੀ ਪਛਾਣ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਏਗੀ (ਭਾਵ, ‘ਮੇਰਾ’ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ)। ਫੇਰ ਕੰਮ ਦੀ ਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੀ ਵੰਡ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਹੋਏਗੀ। ਇਹਦੇ ਲਈ ਨਵੇਂ, ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣੇ ਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ (ਜੋ ਵਰਤਮਾਨ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸੋਚ ਤੋਂ ਵੀ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ)।
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੁਆਲ ਇਹ ਪੈਦਾ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨੀ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸੁਧਰੇਗੀ? ਸਰਕਾਰ ਜੇ ਅਜਿਹੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨਾਜ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵਧਾਏਗੀ (ਵਧਾਉਣੀਆਂ ਹੀ ਪੈਣਗੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਖੇਤੀ ਦੇ ਖਰਚੇ, ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ‘ਵਿਕਾਸ ਯੋਜਨਾਵਾਂ’ ਕਾਰਨ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦੇ ਜਾਣਗੇ) ਤਾਂ ਅਨਾਜ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਮਹਿੰਗਾਈ ਦੀ ਮਾਰ ਨਹੀਂ ਝੱਲ ਸਕਣਗੇ। ਕੋਈ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀ ਅਨਾਜ ਮੁੱਲ ਲੈ ਕੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਵੋਟਾਂ ਗੁਆਉਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੇਗੀ।
ਵਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਤੇ ਖੇਤੀ ਲਈ ਘਟਦੀ ਜ਼ਮੀਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ। ਸਾਂਝੇ ਫਾਰਮਾਂ ’ਚ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਰ ਘੱਟ ਜਾਏਗੀ। ਖੇਤੀ (ਫਾਰਮਾਂ ’ਚ) ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਥੇ, ਕੀ ਕੰਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। (63 ਸਾਲ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਨਵੀਂਆਂ ‘ਕਲੋਨੀਆਂ’ ਤੇ ਉੱਚ-ਮਧਵਰਗ ਲਈ ਪਾਣੀ, ਬਿਜਲੀ ਤੇ ਹੋਰ ਅਨੇਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇਣ ਲਈ ਹੀ ਸਰਕਾਰਾਂ ‘ਵਿਕਾਸ’ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਘਟਾਉਂਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।) ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਹੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਉੱਥੇ ਕਾਰਗਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੁਯੋਗ, ਇਮਾਨਦਾਰ, ਫਰਜ਼ਸ਼ਨਾਸ ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤੀ ਹੋਵੇ। ਪਰ ਸਾਡੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਤੋਂ 63 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ, ਹਰ ਸਾਲ (ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਤੀਜੇ ਸਾਲ) ਭਿਆਨਕ ਤਬਾਹੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਜੇ ਕੋਈ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨੀ (ਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਹੇਠਲੇ ਵਰਗਾਂ) ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਕਿਵੇਂ ਲੱਭ ਸਕੇਗਾ? ਭੁੱਖ, ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਗਰੀਬੀ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਕਰਾਲ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਲ ਸਾਡਾ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਹੱਲ ਕਿੱਥੋਂ ਲੱਭ ਲਏਗਾ? ਇਸ ਲਈ ਭਵਿੱਖ ਬਹੁਤ ਹਨੇਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅੱਧੀ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਨਿਘਾਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ। (ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਊਠ ਦੇ ਬੁਲ੍ਹ ਡਿਗਣ ਵਰਗੀ, ‘ਆਸ’ ਦੇ ਭਰਮ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਤਸੱਲੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ ਪਰ ਇਹ ਆਸ ਪੂਰੀ ਹੋਣੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅਸੰਭਵ ਹੈ।) ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਆਸ ਦੀ ਡੋਰ ਫੜੀ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਰਾਹ ਵੀ ਕੀ ਹੈ? ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਇੰਜ ਹੀ ਆਸ-ਨਿਰਾਸ ਦੀ ਘੁੰਮਣਘੇਰੀ ਵਿਚ, ‘ਰੱਬ ਆਸਰੇ’ ਹੀ ਜਿਉਣ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਇਹੋ ਆਦਤ ਹੁਣ ਵੀ ‘ਸਹਾਰਾ’ ਬਣੀਂ ਹੋਈ ਹੈ (ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਤਕ ਬਣੀਂ ਰਹੇਗੀ)। ਕਿਸੇ ਆਗੂ ਨੇ ਤਾਂ ਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਨਾ ਅੱਗੋਂ ਕੋਈ ਆਸ ਹੈ। ਫੇਰ ਇਸ ਘੁੰਮਣਘੇਰੀ ’ਚੋਂ ਕਿਸ ਨੇ ਬਾਹਰ ਕਢਣਾ ਹੈ?… ਇੰਜ ਹੀ ਡੁਬਦੇ-ਤਰਦੇ ‘ਚਾਰ ਦਿਨ’ ਦੁੱਖ ਭੋਗ ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਵਾਂਗੇ- ਜਿਵੇਂ ਸਾਡੇ ਵੱਡੇ-ਵਡੇਰੇ ਤੁਰ ਗਏ ਉਹੋ ਸਾਡੀ ‘ਹੋਣੀ’ ਹੈ। ‘ਸੰਘਰਸ਼’ ਵਰਗਾ ਸ਼ਬਦ ਸਾਡੇ ਲਈ ਸਿਰਫ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹਦੇ ਅਰਥ ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਸਮਝੇ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਝ ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਹਰ ਧਾੜਵੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ (ਕਰੋੜਾਂ ਨੂੰ) ਹਰਾਇਆ ਤੇ ਲੁੱਟਿਆ। ਚਾਰ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ (1610-11) ਕੁਝ ਸੌ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵਪਾਰ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਆਏ ਤੇ ਮਗਰੋਂ ਸਾਡੇ ਹਾਕਮ ਬਣ ਬੈਠੇ। ਇਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਹੁੰਦਿਆਂ ਡੇਢ-ਦੋ ਸਦੀਆਂ ਤਕ ਤਾਂ ਮਾਲਕ ਬਣੇ ਰਹੇ। ਅਜਿਹੀ ਕੌਮ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ ਕਰ ਸਕੇਗੀ? ਬੜਾ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਹੁਣ ਵੀ ਹਰ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ, ਸਾਡੇ ਨੇਤਾ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਭੱਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੀਜਾ ਸੰਸਾਰ ਲੁੱਟ ਕੇ ਖਾ ਲਿਆ। ਕੀ ਉਹ ਸਾਡੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਹੱਲ ਕਰਨਗੇ? ਇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਲੁੱਟਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੱਖਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ, ਜਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲੇ ਬਾਗ ਵਰਗੇ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤੇ, ਨਿਰਦੋਸ਼ੇ ਫਾਂਸੀ ਲਾਏ, ਉਹ ਹੁਣ ਸਾਡੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਹੱਲ ਕਰਨਗੇ? ਇਹ ਹੋਰ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਤੇ ਅਹਿਮ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਹੈ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਹੈ, ਜੋ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਕਦੋਂ ਜਗਾਏਗਾ, ਇਹਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਅਖੀਰ ਇਹੋ ਚਾਰ ਸ਼ਬਦ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ: ਸਾਡਾ ਤਾਂ ਰੱਬ ਰਾਖਾ!
(ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)
Sunday, August 8, 2010
ਕਿਵੇਂ ਖੱਟਦਾ ਹੈ ਪੈਸੇ ਨੂੰ ਪੈਸਾ- ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ
ਇਹ ਸਵਾਲ ਵੀ ਕੁਝ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਸਾਨੀ ਬਾਰੇ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਕਿਉਂ ਸੋਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਦੀਆਂ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੇ ਟੈਕਸ ਦੇਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਰੋਬਾਰ (ਚਾਹੇ ਲੂਣ-ਮਿਰਚ ਜਾਂ ਚਾਹ-ਗੁੜ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਹੋਵੇ) ਲੱਖਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕਦਾ। ਅਕਸਰ ਛੋਟੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਕੋਲ ਦੁਕਾਨਾਂ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਮਕਾਨ ਵੀ ਕਿਰਾਏ ਦਾ। ਇਹ ਲੋਕ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਓਂ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਸਵਾਲ ਵੀ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ 'ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਮੁਫ਼ਤ ਦੇ ਕੇ ਸਾਡੇ ਬਿੱਲ ਡੂਢੇ-ਦੂਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਇਨਸਾਫ਼ ਹੈ?'
ਇਸ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਲਗਭਗ ਅੱਧੀ ਆਬਾਦੀ (ਡੇਢ ਕਰੋੜ) ਸ਼ਹਿਰਾਂ, ਮੰਡੀਆਂ ਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿਚ ਵਸਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਰਿਕਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਰੇੜ੍ਹੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ। ਸ਼ਹਿਰੀ ਮਜ਼ਦੂਰ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਖੇਤ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਹਾਲਤ 'ਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਹੇਠਲੇ ਤਬਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 80 ਫ਼ੀਸਦੀ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ 15-20 ਫ਼ੀਸਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਰੋੜਪਤੀ ਹਨ ਤੇ ਛੋਟੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਜਾਂ ਅਜਿਹੇ ਹੇਠਲੇ ਤਬਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਖਾਂਦੇ ਹਨ। ਇੰਜ ਇਹ ਸਾਰੀ 'ਪੈਸੇ ਦੀ ਖੇਡ' ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਕੋਲ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਪੈਸਾ ਹੈ, ਉਹ ਓਨਾ ਹੀ ਹੇਠਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਲੁੱਟ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਾਲਤ ਵੀ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਟੋਟਕੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸੌਖੀ ਸਮਝੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ :
ਕੋਈ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਆਪਣੇ ਸੈਂਕੜੇ, ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਰੁਪਈਏ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। (ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਨੋਟ ਬਹੁਤੇ ਮਹਾਨਗਰਾਂ 'ਚ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਆਮ ਲੋਕ ਤਾਂਬੇ ਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਹੀ ਵਰਤਦੇ ਸਨ)। ਉਹਦੀ ਦੁਕਾਨ ਅੱਗੇ ਖੜੋਤੇ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਪੁੱਛ ਲਿਆ, 'ਸੇਠਾ, ਐਨੇ ਪੈਸੇ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਕਿੱਥੋਂ ਆਏ?' ਸੇਠ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ, 'ਭਾਈ ਪੈਸੇ ਨੂੰ ਪੈਸਾ ਖਟਦੇ।' ਕੁਝ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਆਪਣਾ ਇਕ ਰੁਪਈਆ, ਸੇਠ ਦੀ ਰੁਪਈਆਂ ਦੀ ਢੇਰੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਸੇਠ ਨੇ ਉਹਦੇ ਸੁੱਟੇ ਰੁਪਈਏ ਸਮੇਤ, ਸਾਰੀ ਢੇਰੀ ਗਿਣ ਕੇ ਲੋਹੇ ਦੀ ਭਾਰੀ ਪੇਟੀ (ਤਿਜੋਰੀ) ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਜੰਦਰਾ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਸੇਠਾ, ਮੇਰੇ ਰੁਪਈਏ ਨੇ ਕੁਝ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਖੱਟਿਆ?' ਸੇਠ ਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਕਿਹਾ, 'ਭਾਈ ਮੇਰੇ ਰੁਪਈਏ ਬਹੁਤੇ ਸੀ, ਉਹ ਤੇਰੇ ਇਕ ਰੁਪਈਏ ਨੂੰ ਖੱਟ ਗਏ, ਫਿਰ ਤੇਰਾ ਇਕ ਕਿਵੇਂ ਮੁੜੇ?'
ਇਹ ਟੋਟਕਾ ਲਤੀਫਾ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਵਰਤਮਾਨ ਆਰਥਿਕ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੱਚ ਇਸ ਕੁੱਜੇ ਵਿਚ ਸਮੁੰਦਰ ਵਾਂਗ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਬੰਦੇ ਕੋਲ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਧਨ ਹੈ, ਉਹ ਘੱਟ ਵੈਸੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਓਨਾ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਲੁੱਟ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਕੋਲ ਇਕ ਕਰੋੜ ਰੁਪਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਜੇ ਪੰਜ ਲੱਖ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੌ ਕਰੋੜ ਵਾਲਾ ਪੰਜ ਕਰੋੜ ਕਮਾਈ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੰਜ 90 ਫ਼ੀਸਦੀ, ਘੱਟ ਪੂੰਜੀ ਵਾਲੇ ਤੇ ਉੱਕਾ ਨਿਰਧਨ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ 'ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਸਿਰਫ਼ 10 ਫ਼ੀਸਦੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਕਰੋੜਾਂ ਦੇ ਅਰਬਾਂ ਤੇ ਅਰਬਾਂ ਦੇ ਖਰਬਾਂ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲੁੱਟ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ, 'ਹੱਕ ਹਲਾਲ' ਦੀ ਕਮਾਈ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਰਬਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਟੇਢੇ-ਵਿੰਗੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਨੇਕ ਕਿਸਮ ਦੇ ਟੈਕਸਾਂ ਵਿਚ ਛੋਟਾਂ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ 'ਵਾਧਾ' (ਵਿਕਾਸ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਰਬਪਤੀ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਜਾਂ ਵੱਡਾ ਵਪਾਰੀ ਆਪਣੇ ਅਰਬਾਂ ਨਾਲ, ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਹੇਠਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਚਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਅਰਬ-ਖਰਬਪਤੀ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਛੋਟਾਂ (ਟੈਕਸਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ) ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ। (ਛੋਟਾਂ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਟੈਕਸ ਵੀ ਇਹ ਅਰਬਪਤੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚਪੜਾਸੀਆਂ ਤੱਕ ਨੂੰ ਤਨਖਾਹਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਮਾਇਕ ਲਾਭ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।)
ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੋਝਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝੇ ਬਿਨਾਂ ਨਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਛੋਟੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰਾਂ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਹੇਠਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ, ਬਹੁਤ ਸੌਖੀ ਮਿਸਾਲ ਲੁਧਿਆਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ 'ਸਨਅਤੀ ਸ਼ਹਿਰ' (ਮਾਨਚੈਸਟਰ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਭੀੜੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ, ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ, ਸਾਈਕਲਾਂ ਦੇ ਪੈਡਲਾਂ ਤੇ ਬਰੇਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਬੜਾਂ ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਅਨੇਕ ਨਿੱਕੇ-ਮੋਟੇ ਪੁਰਜ਼ੇ ਬਣਾਉਂਦੇ ਮਿਲਣਗੇ। ਪਰ ਇਹ ਲੋਕ ਗਰੀਬੀ ਵਿਚ ਹੀ ਜੰਮਦੇ ਤੇ ਮਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਣਾਏ ਪੁਰਜ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਸਾਈਕਲ (ਜਾਂ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ) ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ, 'ਮੈਨੇਜਰ' ਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ, ਏ. ਸੀ. ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕਾਂ ਲਈ ਕਰੋੜਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੈਸਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਤਨਖਾਹਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ)। ਅਜਿਹੇ ਉਦਯੋਗਪਤੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸ਼ਾਇਦ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਇਕ ਸੌ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਅਰਬਾਂ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਪੈਡਲ ਦੀ ਰਬੜ ਤੇ ਹੋਰ ਅਜਿਹੇ ਪੁਰਜ਼ੇ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ 'ਦਸਾਂ ਨੌਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ' ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਤੀਜਾ ਹਿੱਸਾ, ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਆਪਣੀ ਪੂੰਜੀ ਨਾਲ 'ਖੱਟ' ਲੈਂਦੇ ਹਨ (ਜਿਸ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਉਤੇ ਲਿਖੇ ਟੋਟਕੇ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਹੈ)। ਕੋਈ ਕਿਸਾਨ, ਛੋਟਾ ਦੁਕਾਨਦਾਰ, ਆਮ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹਦੀ ਲਹੂ-ਪਸੀਨੇ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਤੀਜਾ ਜਾਂ ਚੌਥਾ ਹਿੱਸਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ 10 ਫ਼ੀਸਦੀ ਧਨਾਢ (ਅਰਬਪਤੀਆਂ ਤੋਂ ਖਰਬਪਤੀਆਂ ਤੱਕ) ਕਿੰਜ ਬਿਨਾਂ ਹੱਥ ਹਿਲਾਏ ਲੁੱਟੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂ ਹਰ ਸਾਲ ਕਿਸਾਨ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜ਼ਹਿਰਾਂ ਤੇ ਸੰਦ ਮਹਿੰਗੇ ਹੋਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹਦੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਕੀਮਤ ਸੰਦਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਿਉਂ ਘਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹਦੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਵਧਦੀ ਕੀਮਤ ਸਿਰਫ਼ ਨੋਟਾਂ ਦੀ 'ਫਲਾਵਟ' ਹੈ। ਪੰਜਾਹ ਰੁਪਈਆਂ ਨਾਲ ਜੋ ਚੀਜ਼ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਕਿਲੋ ਖਰੀਦ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਅੱਧਾ ਕਿਲੋ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਇਹ ਕਈ ਵਾਰ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸਾਨ ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀਆਂ 'ਤੇ ਬੇਲੋੜਾ ਦਿਖਾਵਾ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਕਰਜ਼ਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਹੀ ਕਿਸੇ ਕਿਸਾਨ ਕੋਲ ਫਜ਼ੂਲ-ਖਰਚੀ ਲਈ ਖੋਟਾ ਪੈਸਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚਣਾ। ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆੜ੍ਹਤੀਆਂ ਤੇ ਬੈਂਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਰਜ਼ੇ ਮਿਲਣੇ ਹਨ। (ਕਰਜ਼ਾ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਹੀ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹਦੇ ਮੁੜਨ ਦੀ ਆਸ ਹੋਵੇ। ਜੇ ਕਿਸਾਨ ਕੋਲ ਕਰਜ਼ਾ ਲੈਣ ਜੋਗੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੀ ਨਾ ਰਹੀ ਤਾਂ ਕੌਣ ਮੂਰਖ ਉਸ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ਾ ਦੇਵੇਗਾ?)
ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਅਰਬ-ਖਰਬਪਤੀਆਂ ਦੀ, ਹੇਠਲੇ ਤਬਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਵਧਦੀ ਜਾਏਗੀ, ਅਰਬਪਤੀ ਖਰਬਪਤੀ ਬਣਦੇ ਰਹਿਣਗੇ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ 'ਕਮਾਊ-ਪੁੱਤ' (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ 'ਦਸਾਂ ਨੌਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ' ਕਰਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ) ਹਰ ਆਏ ਦਿਨ ਹੋਰ ਗਰੀਬ ਹੁੰਦੇ ਜਾਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਰੁੱਖੀ-ਸੁੱਕੀ ਖਾ ਕੇ ਠੰਢਾ ਪਾਣੀ' ਵੀ ਪੀਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣਾ। (ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ, ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਵਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵੱਲ ਕਿਸੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਦੇ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਮ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਵਧੇਰੇ ਔਲਾਦ 'ਕੁਦਰਤ' ਦੀ 'ਦਾਤ' ਹੈ ਜਾਂ ਬਦਨਸੀਬੀ।)
ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਪਿਛਲੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਹਨ ਜੋ ਇਥੇ ਵੀ ਦੁਹਰਾਉਣੀਆਂ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ, ਆਮ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕੋਈ 'ਗੋਝ', ਵਾਰ-ਵਾਰ ਨਾ ਸਮਝਾਈ ਜਾਏ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹਨੂੰ 'ਵਿਚਲੀ' ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ। ਆਮ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਆਗੂ, ਰਾਜਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ, ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਮੁਫ਼ਾਦਾਂ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ, ਅਗਿਆਨੀ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣਾ ਭਲਾ ਸਮਝਦੀਆਂ ਹਨ। ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਵੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ 'ਹੱਕ ਸੱਚ' ਤੇ 'ਦਸਾਂ ਨੌਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ' ਕਰਨ ਦੀ ਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੋਝਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੇ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਹੀ 'ਹੱਕ ਸੱਚ' ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਦਿਆਂ ਬੀਤ ਗਈਆਂ, ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਦੁੱਖ ਫਿਰ ਵੀ ਕਿਉਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹੋਏ, ਸਗੋਂ ਰਾਜੇ-ਰਾਣਿਆਂ (ਤੇ ਹੁਣ ਅਰਬ-ਖਰਬਪਤੀਆਂ) ਬਾਰੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੇ। (ਇਹ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦਾ ਕਿ ਅੰਬਾਨੀ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮਰਹੂਮ ਪਿਤਾ ਨੇ, ਇਰਾਕ ਵਿਚੋਂ ਤੇਲ ਕੱਢਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਕੇ, ਸਿਰਫ਼ ਪੰਦਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਿਆ ਕਮਾ ਕੇ, ਮੁੰਬਈ ਵਿਚ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਇਕ ਲੱਖ ਕਰੋੜ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾ ਲਈ? ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਇਹਨੂੰ 'ਪਿਛਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ' ਕਹਿ ਕੇ ਗੱਲ ਮੁਕਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦਾ ਕਿ ਕੀ ਸਿਰਫ਼ 10 ਫ਼ੀਸਦੀ ਲੋਕ ਹੀ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ 'ਚ 'ਚੰਗੇ ਕਰਮ' ਕਰਕੇ ਆਏ ਸਨ, ਬਾਕੀ 90 ਫ਼ੀਸਦੀ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ 'ਚੰਗੇ ਕਰਮ' ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੇ?)
ਅਸਲ ਵਿਚ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਸਭ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ 'ਹੱਕ' ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਹਨ। 'ਸੱਚ' ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਅਰਥ ਵੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਰਾਜਸੱਤਾ 'ਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਲੋਕ, ਕਾਨੂੰਨ, ਨਿਯਮ, ਉਪ-ਨਿਯਮ, ਆਪਣੇ ਲਾਭਾਂ ਲਈ ਇੰਜ ਘੜਦੇ ਤੇ ਆਮ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਇੰਜ 'ਸਮਝਾਉਂਦੇ' ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੱਸੇ (ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ) ਅਰਥ ਹੀ 'ਇਲਹਾਮ' ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਓਹੀ ਅਰਥ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜੋ ਰਾਜਸੱਤਾ ਦੇ ਕਰਤੇ-ਧਰਤੇ ਤੇ ਅਫਸਰਸ਼ਾਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਬੜੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਵਾਲ ਹਨ। ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਵੀ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੋਝਾਂ ਤੇ ਸਚਾਈ ਸਮਝੇ ਬਿਨਾਂ 90 ਫ਼ੀਸਦੀ ਲੋਕ ਜੋ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਨਰਕ ਭੋਗਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਸ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ (ਤੇ ਦਸ ਫ਼ੀਸਦੀ ਅਰਬ-ਖਰਬਪਤੀਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਵੀ 90 ਫ਼ੀਸਦੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਬਚਾਅ ਨਹੀਂ (ਤੇ ਦਸ ਫ਼ੀਸਦੀ ਅਰਬ-ਖਰਬਪਤੀਆਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਵੀ 90 ਫ਼ੀਸਦੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਬਚਾਅ ਸਕਦਾ)।
-ਗਿਆਨਪੀਠ ਮਾਰਗ, ਜੈਤੋ-151202
(ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ), ਮੋ: 01635-230434.
Sunday, August 1, 2010
LITERATURE AND सोसाइटी- Gurdial Singh
Punjabi literature has a long history; it is nearly seven centuries old. First, the great poet Baba Farid ‘Shakarganj’ and, after him, great Guru Nanak Dev started a new and historically very significant phase in Punjabi literature in the 15th century. The fifth Guru Arjun Dev edited the Sikh Adi Granth and Guru Granth Sahib and established a relationship between literature and society which underlined the fact that relevance of literature and society for each other cannot be given a firm footing by only writing the literature but it requires ‘karm’, an active social participation and personal involvement.
The effect of the manner in which the Sikh Guru’s conceived of spirituality within a social context to compose their ‘bani’, the holy text, can still be felt in a way because they revealed, in their bani, an integral connection between their ideas and ‘karm’ with the society in general. The fourth Guru Ram Dass laid the foundation of Amritsar and the fifth Guru Arjun Dev established the holy tank and the golden temple there. In this way they influenced the society with their ideas and deeds. The Muslim rulers of the time felt threatened by their deeds and ideas and so martyred Guru Arjun Dev and the sixth Guru Sri Hargobind Sahib was imprisoned in the Gwalior fort. But this perception of threat has been increasing as more and more Punjabis adopted Sikhism.
All these examples are meant to convey the idea that a genuine and firm relationship between literature and society becomes operative only when the literary artist actively participates in social life and performs according to the norms highlighted in his literary work. An excellent example of such a practice is Gursharan Singh, the famous Punjabi dramatist who is affectionately addressed as ‘Bhaa ji’, the elder brother, by the people of Punjab. For nearly half a century he has been staging his plays in almost all the villages of Punjab. He was not silenced even in the eighties when Punjab was in a grip of terrorism. Before that in the seventies, Bhaa ji had suffer imprisonment along with some other Punjabi poets during the Naxalite Movement. During that period, poets like Pash, Sant Ram Udasi and Lal Singh Dil also had to suffer torture in jails. Bhaa ji despite his old age still goes to stage plays in his own unique manner. Though many Punjabi intellectuals and critics do not consider his plays to be of a very high quality, this fact cannot be denied that the impact that he has had on Punjabi society through his plays, has not been equalled by any other writer. In this sense calling him a flower of the Sikh Gurus is no exaggeration. Many of his plays have titles that are influenced by Gurbani: ‘Jin Sach Palé Hoé, ‘Eh Lahoo Kis da hai’ and ‘Nanak Naam Smaal tu’ etc.
In addition to Sikh Gurus, Sufi poets of Punjab also had a great impact on Punjabi society through their literature and ‘karm’. The most famous Sufi poet Bulé Shah exposed the hypocrisy of every religion in the streets and bazaars of Lahore by ecstatically dancing and singing his ‘kafis’. His following lines need be taken note of:
Dharmshal dharvi rehnde, thakre duare thug.
Masitaan wich kustié rehnde, aasiq rehan alag.
Bulia Mula te Misalchi dohan iko chith;
Lokan karde chanana aap hnere wich.
Bhath nmajan te chikar roje kalme te phir gaee siahi;
Bula shah shahu andron milia bhuli phire lukaee.
Haji lok maké val jandé, asan jana takhat hajare,
Jit val yaar uté val kabaa, bhanve vekh kitaban charé.
This proves that literature can in certain place and milieu overcome the limitations imposed on it by society, religion or political powers. And the inner truth of the poet ends up being the only truth of human existence. If the poet expresses that truth his deeds also, this truth goes deep into the public mind like a slow steady rain irrigating the earth. The fundamentalist mullahs and orthodox priests could never stop Bule Shah from speaking his mind. He lived in the heart of the common man so even the ruler of the time (who happened to be Muslims) could not dare touch him.
But in Punjabi Literature, the finest and most visible example of a harmonious existence of literature, society and deeds [karm] is provided by the life of Guru Nanak Dev. He left for his travels in the prime of his youth, leaving behind his wife and two sons. He travelled in all the four directions and went up to Bengal in the east, Arab countries in the west, Lanka in south and far-off arduous mountains in the north. He exposed the hypocrisy of the pretentious religions of the time. According to one story, when he was waiting for a boat to cross a river, a Brahmin came there with his cow. The person assigned with task of collecting tax form the people crossing the river asked the Brahmin to pay two paisa as tax. Brahmin did not have any money. So he tethered his cow to a tree nearby and went into village close by to beg for money for tax. In the mean time, it was time for the tax-collector to attend to his kitchen. He picked up the dung dropped by the Brahmin’s cow after daubing the kitchen floor with the dung, began to cook his food. Guru Nanak Dev satirised this duplicity by saying:
“Gau brahmin ko kar lavo, gobar taran na jaee.”
Similarly, when he saw the atrocities committed by Babar and his army at the time of attack on Saidhpur (now in Pakistan), Guru Nanak Dev wrote a long poem about the evil deeds of the invader. This poem, Babar Vani, is well known. A few lines from this poem are quoted here:
“Jin sir sohan patina, mangi pae sandoor;
So sir kati munian, gal vich pave dhuur.”
These lines are explained as follows: the braided hair on the heads of pretty women were cut with pairs of scissors and the heads were chopped off and thrown into the dust. The severity if critique of the evil deed of the rules of the time by this poem has not been matched by any other poet of the time. the manner in which these lines present the political situation of the time is unmatched. For example:
“Kal kati raje kasaee, dhram pankh pae udria.
Raje sheehn mukadm kute
Jae jagvan, bethe sute.
Je rat lge kpde jama hoe pleet.
Je rat peeve mansa, tin kiyon nirmal cheet.”
In the first line quoted here kings and rulers have been called butchers who slaughter innocents. This time is the time of such tyrannies and the religion is nowhere to be seen. The kings are ferocious tigers and their agents are dogs who help them in hunting for prey. In the last couplet it is stated that if blood stains a cloth, it becomes useless. But the cruel rulers drink the blood of the people, how can their conscience by clean?... This is a biting critique.
This was the reason that what Guru Nanak Dev said about the people of his times was also absolutely true. After the assault by Alexander, the people of Punjab had to face marauding armies from Arab countries for nearly two thousand years and atrocities committed by them reduced the ordinary people to a condition that Guru Nanak Dev describes as follows:
“Andhi rayat gyan vihuni, bhae bhare murdaar.”
The phrase ‘bhae bhare murdaar’ means ‘dead bodies stuffed with wheat chaff”. To revive these dead bodies, Guru Nanak Dev went in all the four directions awakening people with his bani. As a consequence, within two and a half centuries only, the Hindus of Punjab came to called lions by the time of Guru Gobind Singh and became a real threat to the rulers of the time. After that the military prowess Banda Singh Bahadur, Sikh states and then Ranjit Singh liberated Punjab, Kashmir and many other area up to Peshawar and esrtablished first (and last) Sikh rule under the stewardship of Maharaja Ranjit Singh. But within a decade of Maharaja Ranjit Singh’s death in 1839, his state was taken over by the British. But the Sikhs never accepted the subordination to the British rulers. They continued to oppose the foreign rule in one form or the other. The Kooka Movement, the Gadar Movement and the activities of Bhagat Singh and his associates are some of the examples of this opposition. The Singh Sabha agitation that started after the Massacre at Jillianwala Bagh in 1919 continued in one form or the other till the time of Independence.
The opposition to casteism and the ruling classes that began at the time of Bhagti Movement continued due to the close connection between literature and society. The great poets like Kabir and Ravidas exposed the hypocrisy of religion and casteism through their writing as well as practice in life. Similarly, the fifth Sikh Guru Arjun Dev edited Guru Granth sahib in 1606 and the rulers fearing the effect literature had on life martyred Guru Arjun dev.
Four forms of Punjabi literature were in vogue till the beginning of the modern age (in 1890). They were Gurbani, Sufi poetry, Kissa kav (folk narrative poetry) and vaar kav (poetic narratives of heroism). It was through these literary froms that the rebellious sentiment continued to grow in Punjabi society. So the interdependence of literature and society thrived though, karm, the practice in life. Till the beginning of the contemporary phase in Punjabi literature (till Independence), Punjabi litterateurs were closely connected to their society through their writings as well as practice in life. For example the first major Punjabi novelist Nanak Singh started his literary career as a rebellious poet. He used to recite his poems at the assemblies in the Gurdwaras and motivated people. He had to spend some time in jail because of this. This rebellious tone became louder in the literature of the Gaddar movement and directly influenced the Punjabi society. Martyr of the Nation, Bhagat Singh always carried one of the poems by Kartar Singh Sarabha with him. Four lines from this famous poem are quoted here.
Seva desh di jindrie bari okhi
Galan karnia dher sukhalia ne;
Jina desh seva vich per paiya
Unah lakh musibtan jhalia ne.
[It is very difficult to serve the country; it is so easy to talk. Those who came forward to serve the nation had to suffer a lot of hardship.]
But after Independence, particularly after the seventies, Punjabi writer came more and more to treat literature as a craft only and move slowly away from the field of practice in society at large. Vaar kav is still sung enthusiastically in a rebellious tone in Gurdwaras to packed houses. These narratives describe the heroic deeds of Sikh warriors and are sung Sikh Dhadi groups. (These groups include three musicians who are also the singers, one of them plays sarangi and the other two little drums, shaped like god Shivji’s drum.) So literature comes in direct contact with society and its direct or indirect impact becomes visible in social practices and activities.
During the last three decades of the twentieth century literature was written basically for reading. For nearly two decades after Independence, some famous Punjabi poets, under the influence of progressive movement, recited their poems on public forms and these poems were often about social problems. By and by this practice became restricted to universities and colleges and a few literary societies. Poets and short story writers limited themselves to the meetings of the literary societies or ru-bru programmes, where the author interacted with a limited audience. Such literature came to be published in news-papers and magazines and so became more a news item that a literary activity. And the relationship between literature and society became weaker and weaker.
A more depressing scenario emerged when the lower middle class of Punjab (perhaps of India) came to feel the psychological compulsion for self-expression. Teacher and some other educated people would write anything and paying from their pocket get it published and distributed. Now the publishers are publishing hundreds (if not thousands) of books every year and earning good profits. Many of them have their annual turnover running into crores of rupees. The writer is moving away from the field of practice and influence ol literature on society is waning continuously. But the most disturbing aspect of the situation is that good literature is being lost in the glut. The reader does not know what to read and what to ignore.
The second disturbing aspect of this situation is that most of these writers have nothing whatsoever to do with any social concerns, institutions and movements. A few of our better poets have adopted a method of going to the schools and reciting their poems to the young and adolescent students. This is going to effect the coming generation in some way. (And perhaps some of those audiences/ readers would try to understand the social issues and make some contribution to their social life.) But ninety percent of the Punjabi literature is ‘popular literature’ only which provided only a temporary entertainment to the readers helping them pass some idle moments. The relationship between society and literature underlying the Gurbani, Sufi poetry, Kissa kav and vaar kav is not there anymore. No one is ready to sacrifice the comforts of home like Guru Nanak Dev to be among the people, to understand and explain their problems and to inspire others to join in the social field. The few litterateurs who are busy producing good literature find it difficult to make their work available to ordinary public. The litterateur is nor willing to look beyond the boundary of his home. His personal experience is so limited that he cannot go beyond self-expression and individual existential problems. But if still some litterateurs are producing good literature, there is some hope that literature may affect the society in such a way that there may emerge a relationship between literature in society that existed during the Bhagti movement. But it appears a distant dream.
Translated by Paramjit Singh Ramana
Sunday, May 23, 2010
ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦੇ ਰਾਹ 'ਚ ਅੜਿੱਕਾ ਹੈ ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ-ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ ਜਾਂ ਮੰਡੀਕਰਨ ਹੁਣ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਤੰਦੂਏ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਰ ਹੇਠਲਾ ਵਰਗ ਇਸ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿਚ ਫਸ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਉਤੇ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ ਦੀ ਪਕੜ ਸੀ, ਹੁਣ ਕਿਸਾਨੀ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਖੇਤ-ਮਜ਼ਦੂਰ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿਚ ਫਸ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਾਧਾਰਨ ਮਿਸਾਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਪਹਿਲੀ ਮਿਸਾਲ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਖੇਤੀ ਦੀ ਉਪਜ (ਕਣਕ, ਝੋਨਾ, ਕਪਾਹ, ਦਾਲਾਂ ਆਦਿ) ਦਾ ਮੁੱਲ ਕੌਣ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ? ਸਾਧਾਰਨ ਆਦਮੀ ਦਾ ਉੱਤਰ ਹੋਏਗਾ, 'ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।' ਪਰ ਇਹ ਸਚਾਈ ਨਹੀਂ। ਜਿਹੜਾ ਅਨਾਜ ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰੇ ਖਰੀਦਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਰਾ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਰੇਆਮ, ਇਸ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ ਥੋਕ-ਵਪਾਰੀ ਖਰੀਦਦੇ ਹਨ। ਥੋਕ-ਵਪਾਰੀ ਅੱਗੇ ਪਰਚੂਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਚਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਛੋਟੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਕਣਕ ਨੂੰ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਤੋਂ ਪਿਹਾ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਕੁਇੰਟਲ ਖਰੀਦੀ ਕਣਕ ਦਾ ਆਟਾ, ਪੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਕਿੱਲੋ (ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ 25 ਰੁਪਏ ਕਿੱਲੋ ਤੱਕ) ਵੇਚਦੇ ਹਨ। ਕਣਕ ਤੇ ਆਟੇ ਦੇ ਭਾਅ ਦੇ ਫ਼ਰਕ ਵਿਚ ਪੈਸਾ (ਪੰਜ ਤੋਂ ਦਸ ਰੁਪਏ ਕਿੱਲੋ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਡੇਢ-ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਕੁਇੰਟਲ) ਸਾਰਾ ਵੱਡੇ, ਛੋਟੇ ਵਪਾਰੀ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਇਸ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰਾਂ (ਕੇਂਦਰ ਤੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੀਆਂ) ਨੇ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਕਾਨੂੰਨ ਤੇ ਨਿਯਮ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿ ਹਰ ਆਮ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਸੂਈ-ਸਿਲਾਈ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਲੋੜ ਦੀ ਚੀਜ਼² 'ਬਾਜ਼ਾਰ' 'ਚੋਂ ਹੀ ਖਰੀਦਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਪਾਰੀ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ 'ਚ ਹੈ। ਵਪਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਹੈ 'ਰਸ 'ਚੋਂ ਕਸ' ਕੱਢਣਾ। ਉਹਨੇ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਜਿੰਨੇ ਦੀ ਖਰੀਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੁੱਲ 'ਤੇ ਵੇਚ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕਮਾਉਣਾ ਹੈ। ਜੇ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਕਿਵੇਂ ਚੱਲੇਗਾ? ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਨਾਲ ਵੱਡੇ ਛੋਟੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੇ ਮੰਡੀਆਂ ਵਸੀਆਂ ਤੇ ਵਧੀਆਂ-ਫੁੱਲੀਆਂ ਹਨ। ਵੀਹ-ਵੀਹ ਮੰਜ਼ਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਣੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਪੰਜ-ਤਾਰਾ ਹੋਟਲ ਬਣੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਕ ਕਮਰੇ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਚਾਲੀ-ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਰੋਜ਼ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਖਾਣੇ ਦਾ ਬਿੱਲ ਸੈਂਕੜਿਆਂ 'ਚ ਨਹੀਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ 'ਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੋਟਲਾਂ ਵਿਚ ਸਾਡੇ 'ਚੁਣ ਕੇ ਭੇਜੇ' ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ' ਵਜ਼ੀਰ ਬਣ ਕੇ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੇਰਲਾ ਵਰਗੇ ਗਰੀਬ ਸੂਬੇ ਦਾ 'ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ', ਸ਼ਸ਼ੀ ਥਰੂਰ, ਤਿੰਨ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਅਜਿਹੇ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਰਿਹਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਖਰਚਾ ਡੇਢ ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਇਹ 'ਬਾਜ਼ਾਰ' ਹਰ ਉਸ ਬੰਦੇ ਦੀ ਲੁੱਟ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸਾਨ ਵੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੈ ਉਂਜ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ 'ਸਰਦਾਰ' ਸਮਝੀ ਜਾਏ। ਪਰ ਉਹ 'ਸਰਦਾਰੀ' ਛੇਤੀ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਏਗੀ ਜਦੋਂ ਕਰਜ਼ੇ ਨਾ ਮੋੜ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਤੇ ਕੁਰਕੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ, ਜੋ ਹਰ ਹਾਲਤ 'ਚ ਹੋਣੀਆਂ ਹੀ ਹਨ। ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੇ ਅਰਥ ਹੀ ਇਹ ਹਨ : ਜਿਸ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਦੇਹ ਵੇਚ ਕੇ ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੱਬੇ ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਵੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਲੱਖਾਂ/ਕਰੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ। 'ਵੱਡੇ ਬਾਜ਼ਾਰ' ਵਿਚੋਂ ਸੌ ਰੁਪਏ ਵਿਚ ਖਰੀਦੀ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਸਵਾ ਤੋਂ ਡੇਢ ਸੌ ਵਟਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਜਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਵੀ ਉਹ ਖਰੀਦਦੇ ਹਨ, ਉਹਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਉਹ ਮਸ਼ੀਨ ਜਾਂ ਹਲ ਵਾਹੁਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲਾ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਜੋ ਕਾਰਖਾਨੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦਾ 'ਦਿਮਾਗੀ ਮਜ਼ਦੂਰ' ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੀ ਰੇੜ੍ਹੇ ਉਤੇ ਜਾਂ ਸਿਰ 'ਤੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਸ 'ਮਾਲ' ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਵਪਾਰੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੱਕ ਲਿਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਦੁਕਾਨਦਾਰ 'ਗੱਦੀ' 'ਤੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੀ 'ਪੂੰੁਜੀ' ਨਾਲ ਮਾਲ ਖਰੀਦਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਉਹਦੇ ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਚੱਕ-ਧਰ ਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਦੇ ਨੌਕਰ।
ਇਹ ਵੇਰਵਾ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਧਾਰਨ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ 90 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਇਹ 'ਬਾਜ਼ਾਰ' ਹੀ ਚੂਸਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਹੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬਣਾਈ 'ਅਰਜਨ ਸੇਨਗੁਪਤਾ' ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ 78 ਫ਼ੀਸਦੀ ਲੋਕ ਸਿਰਫ਼ 20 ਰੁਪਏ ਰੋਜ਼ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਇਕ ਸਰਕਾਰੀ ਪੱਖ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸੰਜੇ ਨਿਰੂਪਮ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਇਹ ਤੱਥ ਗ਼ਲਤ ਹੈ, ਦੇਸ਼ ਏਨਾ ਗਰੀਬ ਨਹੀਂ।' ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਉਹਦੇ ਗੱਲ ਪੈ ਗਏ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਿਪੋਰਟ ਸਹੀ ਸੀ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਪਰ ਇਹ ਸਚਾਈ ਤਾਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੱਸ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ਕਿ 40 ਕਰੋੜ ਲੋਕ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਹੇਠ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ, ਇਕ ਡੰਗ ਦੀ ਰੁੱਖੀ-ਸੁੱਕੀ ਰੋਟੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਸਰਦੀ-ਗਰਮੀ ਵਿਚ ਵੀ ਨੰਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਗਰਮੀ 'ਚ ਲੰਗੋਟੀ ਜਾਂ ਕੱਛ ਤੇ ਸਰਦੀ 'ਚ ਪਾਟੇ ਕੁੜਤੇ ਜਾਂ ਘਸੀਆਂ ਬੁਨੈਣਾਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਕੋਈ ਚਾਦਰ। ਘਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ, ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮਾਂ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ 'ਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਰੱਦੀ ਫੱਟੀਆਂ, ਟੀਨਾਂ ਜਾਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਝੁੱਗੀਆਂ ਵਿਚ ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਭੈੜਾ ਜੀਵਨ ਜਿਊਂਦੇ ਹਨ।
ਸਭ ਤੋਂ 'ਗੋਝ' ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਤੰਤਰ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ 'ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ, ਲੋਕਾਂ ਦਾ, ਲੋਕਾਂ ਲਈ' ਹੋਵੇ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਹਰ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀ ਇਹੋ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀ ਸਰਕਾਰ, 'ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਚੁਣੀ' ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੈ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।' ਪਰ ਪੂਰਾ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਚੱਲ ਕਿਵੇਂ ਰਿਹਾ ਹੈ? 'ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ' ਦੇ ਰਾਹੀਂ। ਝਾਰਖੰਡ ਦੇ 25 ਹਜ਼ਾਰ ਪਿੰਡਾਂ ਤੱਕ ਪੱਕੀ ਸੜਕ ਦਾ ਇਕ ਵੀ ਟੋਟਾ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਮੈਂਬਰ ਕਰੋੜਪਤੀ ਹਨ। ਇਹੋ ਹਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਾਕੀ ਸੂਬਿਆਂ ਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਕਰੋੜਪਤੀ ਹਨ। ਕੋਈ ਵੀ ਕਰੋੜਪਤੀ, 'ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ' ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਜਿਸ ਕੋਲ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ (ਜਿਸ ਨੂੰ 'ਪੂੰੁਜੀ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ) ਉਹ ਕੀ ਮਾਲ ਖਰੀਦੇਗਾ? ਜੇ ਮਾਲ ਨਹੀਂ ਖਰੀਦੇਗਾ ਤਾਂ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕਿੱਥੋਂ ਕਮਾਏਗਾ? ਜੇ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਨਹੀਂ ਕਮਾਏਗਾ ਤਾਂ ਕਰੋੜਪਤੀ ਤੇ ਫਿਰ ਅਰਬਪਤੀ ਕਿੰਜ ਬਣੇਗਾ?
ਸਾਡੇ 'ਨਿਪੁੰਨ' ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਡਾ: ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ 'ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ' ਨੂੰ ਹੀ 'ਲੋਕਤੰਤਰ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਮੁਨਾਫ਼ੇ ਲਈ ਹੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਾਨੂੰਨ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਆਦੇਸ਼ ਸਭ ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੱਕੇ-ਪੈਰੀਂ ਕਰਨ ਲਈ ਹਨ¸ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ। ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਕੋ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੋਟ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਵੋਟ ਪਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੋਈ ਬਦਲ ਨਹੀਂ। ਹਰ ਰਾਜਸੀ ਦਲ ਦੇ ਉਤਲੇ ਨੇਤਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸ 'ਸੀਟ' 'ਤੇ ਕਿਸ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਚੋਣ ਲੜਾਉਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੈਂਬਰ ਉਹੋ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਜਾਤ-ਬਰਾਦਰੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵੋਟਾਂ ਖਰੀਦਣ ਤੱਕ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਣ ਤਾਂ ਜੋ ਜਿੱਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇ। ਅਜਿਹੇ ਮੈਂਬਰ, ਨੇਤਾ ਜੇ ਕਿਸੇ ਸੀਟ 'ਤੇ ਚਾਰ ਜਾਂ ਪੰਜ ਜਾਂ ਵੱਧ-ਘੱਟ ਹੋਣ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵੋਟਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੋਟ ਪਾਏਗਾ¸ਚਾਹੇ ਉਹ ਚੰਗੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਮਾੜੇ। ਉਸ ਕੋਲ ਇਹ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਵੋਟ ਪਾ ਸਕੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਟਿਕਟ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ¸ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਵੋਟਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ।
ਭੇਤ, ਬੁਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਕਹਿਣ ਵਾਂਗ ਇਕ 'ਮਰੋੜੀ' ਦਾ ਹੈ¸ਭਾਵ 'ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ' ਦੀ 'ਗੋਝ' ਦਾ। ਇਹ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਆਪਣੀ ਇਕ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਇਉਂ ਕੀਤੀ ਹੈ, 'ਲੋਕਤੰਤਰ ਬੜੀ ਸਾਊ ਕਿਸਮ ਦੀ ਖੇਡ ਹੈ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਗਰੀਬਾਂ ਤੋਂ ਵੋਟਾਂ ਲੈਣ ਲਈ ਅਮੀਰਾਂ ਤੋਂ ਫੰਡ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਬਚਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਾਅਦੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।'
ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅਜਿਹਾ 'ਲੋਕਤੰਤਰ' ਕਾਇਮ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਤੱਕ 'ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ' ਵੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨੂੰ ਕਿਸਾਨਾਂ, ਗਰੀਬਾਂ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਹਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਰਾਜਸੀ ਦਲ ਇਹ ਵਾਅਦਾ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਅਮੀਰ ਉਹਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਫੰਡ ਕਿਉਂ ਦੇਣਗੇ? ਜੇ ਪਾਰਟੀ ਕੋਲ ਫੰਡ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਿਵੇਂ ਕਰੇਗੀ? ਜੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ-ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ ਤਾਂ ਵੋਟਰ ਕਿੰਜ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣਗੇ? ਵੋਟਰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ ਤਾਂ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋਏਗੀ? ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗੀ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇਗੀ? ਸਰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣੇਗੀ ਤਾਂ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਵਜੂਦ ਹੀ ਖ਼ਤਰੇ 'ਚ ਪੈ ਜਾਏਗਾ। ਫਿਰ ਰਾਹ ਕਿਹੜਾ ਬਚਿਆ?
ਇਹ ਸਭ ਅੰਗਲੀਆਂ-ਸੰਗਲੀਆਂ ਇਕ-ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਇੰਜ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਇਕ ਕੁੰਡੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸੰਗਲੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀ। ਇਹ 'ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ' ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ 'ਗੋਝ' ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਆਮ ਬੰਦੇ ਭਾਵ ਵੋਟਰ ਨੂੰ 1952 ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਚੋਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 58 ਸਾਲ ਤੱਕ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਿਆ। ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ, ਉਦੋਂ ਹੀ ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ ਦਾ ਭੋਗ ਪੈ ਜਾਏਗਾ ਤੇ 'ਲੋਕਤੰਤਰ' ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਪਰ ਕਦੋਂ, ਕਿਵੇਂ?¸ਇਹਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਉਹ ਇਸ ਲਈ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਚੋਪੜੀ ਰੋਟੀ' ਇਸ 'ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ' ਤੋਂ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਇਹਦੀਆਂ 'ਗੋਝਾਂ' ਉਹ ਕਿਉਂ ਦੱਸਣਗੇ? ਇਹਦਾ ਅੰਤ ਉਦੋਂ ਹੀ ਹੋਏਗਾ ਜਦੋਂ ਆਮ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ 'ਗੋਝਾਂ' ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ। ਪਤਾ ਉਦੋਂ ਹੀ ਲੱਗੇਗਾ ਜਦੋਂ 90 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਰੋਟੀ ਹੀ ਖੋਹ ਲਈ ਜਾਏਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅਮਰ-ਵੇਲ ਵਾਂਗ, ਰੁੱਖਾਂ-ਮਨੁੱਖਾਂ ਅੰਦਰ 'ਰਸ' ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ, ਫਿਰ ਇਹ ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦ ਦੀ ਅਮਰ-ਵੇਲ ਵੀ ਸੁੱਕ ਜਾਏਗੀ। (ਅਮਰ ਵੇਲ ਰੁੱਖ ਦਾ ਰਸ ਚੂਸ ਕੇ ਹੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਉਹਦੀ ਆਪਣੀ ਤਾਂ ਜੜ੍ਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ)।
(ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਜੀਤ ਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)
Sunday, May 16, 2010
ਸਾਹਿਤ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੱਚਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ-ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ
ਉਘੇ ਸ਼ਾਇਰ ਅਮਰਜੀਤ ਢਿੱਲੋਂ ਦਾ ਕਾਵਿ-ਵਿਅੰਗ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 'ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਤੀਰ' ਰਿਲੀਜ਼ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ
ਗਿਆਨਪੀਠ ਐਵਾਰਡੀ, ਪਦਮ ਸ੍ਰੀ ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ 'ਤੇ ਚੋਣਵੇਂ ਲੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿਚ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੇਖਕ ਅਮਰਜੀਤ ਢਿੱਲੋਂ ਦੀ ਸੱਤਵੀਂ ਕਿਤਾਬ “ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਤੀਰ” (ਕਾਵਿ ਵਿਅੰਗ) ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਰਿਲੀਜ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਬੋਲਦਿਆਂ ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੱਚਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਦੋਸਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਦੀ ਟੂਕ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਚੋਣ ਲੜਣ ਲਈ ਅਮੀਰਾਂ ਤੋਂ ਪੈਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਪੈਸੇ ਰਾਹੀਂ ਗਰੀਬਾਂ ਤੋਂ ਵੋਟਾਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਲਈ ਅਮਰਜੀਤ ਢਿੱਲੋਂ ਨੂੰ ਮੁਬਾਰਕਬਾਦ ਦਿੰਦਿਆਂ ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਮਰਜੀਤ ਢਿੱਲੋਂ ਚੰਗਾ ਸ਼ਾਇਰ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਾਵਿ ਵਿਅੰਗ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਹਾਰਤ ਹੈ।
ਇਸ ਮੌਕੇ ਅਮਰਜੀਤ ਢਿੱਲੋਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ 'ਚੋਂ 'ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਨਾਂਅ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ, ਵਿਹਲੜ ਲੋਕ ਵਿਹਾਜਦੇ ਕਜਾ ਯਾਰੋ, ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸ ਬਹਿ ਰਹਿਣ ਨਾਲੋਂ, ਬਿਹਤਰ ਮੌਸਮਾਂ ਦੀ ਹੈ ਸਜ਼ਾ ਯਾਰੋ।' ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਸੁਣਾਈਆਂ। ਉਘੇ ਚਿੰਤਕ ਵਾਸਦੇਵ ਸ਼ਰਮਾ ਬਾਜਾਖਾਨਾ, ਪ੍ਰਿੰ. ਉਪਿੰਦਰ ਸ਼ਰਮਾ ਤੇ ਗੁਰਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਐਡਵੋਕੇਟ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਢਿੱਲੋਂ ਦੇ ਕਾਵਿ ਵਿਅੰਗਾਂ ਵਿਚਲੀ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ, ਮੁਹਾਵਰੇ ਅਤੇ ਲੋਕਕਤੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਆਮ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਹਲੂਣਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ ਵਿਅੰਗਾਂ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵੀ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਹਰਦਮ ਸਿੰਘ ਮਾਨ, ਕਾਲਮ ਨਵੀਸ ਹਰਮੇਲ ਪਰੀਤ ਅਤੇ ਬੈਂਕ ਮੈਨੇਜਰ ਗੁਰਜੰਟ ਸਿੰਘ ਪੁੰਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਮਰਜੀਤ ਢਿੱਲੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਖੱਟੂਆਂ, ਸਾਧਾਂ, ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਵਿਹਲੜਾਂ, ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਪਿੱਛਲੱਗ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਉਪਰ ਆਪਣੇ ਕਾਵਿ ਵਿਅੰਗਾਂ ਦੇ ਤੀਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਰਾਰੀ ਚੋਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨਕ, ਉਸਾਰੂ ਅਤੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸੋਚ ਅਪਨਾ ਕੇ ਇਸ ਸਮਾਜ ਲਈ ਕੁੱਝ ਬਿਹਤਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ ਖੇਤੂ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ।
ਵਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ‘ਐਟਮ ਬੰਬ’
-ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ
ਵਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ‘ਟਾਈਮ ਬੰਬ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਗਲੇ ਦਹਾਕੇ (2010-20) ਵਿਚ ਫਟੇਗਾ ਤੇ ਜਿੰਨੀ ਤਬਾਹੀ ਦੂਜੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ’ਤੇ ਜਾਪਾਨ ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸੁੱਟੇ ਐਟਮ ਬੰਬ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਵਧੇਰੇ ਤਬਾਹੀ ਹੋਏਗੀ। ਪਰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਵਰਗੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ’ਤੇ ਰੋਜ਼ ਰੌਲਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਵਧ ਰਹੀ ਆਬਾਦੀ ਬਾਰੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਰਾਜਸੀ ਦਲ ਜਾਂ ਨੇਤਾ ਨੇ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਬੋਲਿਆ। ਕੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸਾਡੀਆਂ ਰਾਜਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ, ਜਾਂ ਫੇਰ ਇਹ ‘ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਰਾਖੇ’ ਜਾਣਬੁਝ ਕੇ ਚੁੱਪ ਹਨ?
ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਰੁਝਾਨ ਖਤਰਨਾਕ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਦੋ ਗੁਆਂਢੀ ਮੁਲਕਾਂ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ, ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ ਲਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਗਪਗ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਿੰਨੀ ਹੈ। ਤਿੰਨੇ ਖਿੱਤਿਆਂ ਵਿਚ ਹਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਰਦ ਨੂੰ ਚਾਰ-ਚਾਰ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ। ਪਰ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਹੋਰ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਜਾਤੀਆਂ ਅੰਦਰ 5 ਤੋਂ 10 ਫੀਸਦੀ, ਕੁਝ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਤੇ ਸੂਝਵਾਨ ਲੋਕ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਖਤਰੇ ਬਾਰੇ ਸੁਚੇਤ ਹਨ। 90 ਫੀਸਦੀ ਆਬਾਦੀ, ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ ਤੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਕਾਰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ‘ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਦਾਤ’ ਹੀ ਸਮਝਦੀ ਹੈ। ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਇਹ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੱਡੀਂ ਰਚ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ‘ਜਿਸ ਨੇ ਚੁੰਝ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਚੋਗਾ ਵੀ ਦੇਵੇਗਾ।’ ਔਸਤਨ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਪੰਜ ਤਕ ਬੱਚਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ। ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ’ਤੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਪਿਛਲੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਇਸ ਕਠੋਰ ਸਚਾਈ ਵੱਲ ਕਿਸੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਰੋੜਾਂ ਅੱਲ੍ਹੜ ਤੇ ਜਵਾਨ ਮੁੰਡੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ‘ਹੱਥਾਂ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ’, ਅਵਾਰਾ ਤੇ ਉਦੰਡ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਏਨੀ ਭਿਆਨਕ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਨਸ਼ਿਆਂ, ਬਦਫੈਲੀਆਂ ਤੇ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਜੁਰਮ ‘ਸਾਧਾਰਨ’ ਗੱਲਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
ਤੁਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ (ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ) ਅਕਸਰ ਟੀ.ਵੀ. ਰਾਹੀਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦੇ ਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਅੱਠ ਕਰੋੜ ਔਰਤਾਂ ਗਰਭ-ਨਿਰੋਧਕ ਗੋਲੀਆਂ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੱਥ ਅਨੁਸਾਰ 18-20 ਸਾਲ ਤੋਂ 45-50 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਮਰਦ-ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 16 ਕਰੋੜ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਪਰ 25 ਤੋਂ 30 ਸਾਲ ਤਕ ਇਹ ਮਰਦ ਔਰਤਾਂ, ਹਰ ਗਰਭ-ਨਿਰੋਧਕ ਢੰਗ ਵਰਤ ਕੇ ਵੀ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਭ ਲੋਕ ਬਿਨਾਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੋਂ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣ, ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਤੇ ਫੇਰ ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ (ਆਮ ਕਰਕੇ ਦੂਜੇ ਜਾਂ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੀ ‘ਅਫਸਰੀ’) ਜਾਂ ਚੰਗੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿਚ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਇੱਛਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਜਾਇਜ਼/ਨਾਜਾਇਜ਼ ਧਨ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਦਸ਼ਾ ’ਚ ਜਿਵੇਂ ਨਿਘਾਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੋਲਾਂ ਕਰੋੜ (ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵੀਹ ਕਰੋੜ) ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਉਹ ਧਨ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਹਰ ਹਰਬਾ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਫਲਤਾ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਪੰਜ ਫੀਸਦੀ ‘ਮਾਪਿਆਂ’ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਸਭ (12-14 ਕਰੋੜ) ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਪਾਗਲ ਹੋਏ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਰਿਸ਼ਵਤਾਂ ਤੇ ਰਾਜਸੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ਾਂ ਤਕ ਹਰ ਢੰਗ ਵਰਤਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਜੋ ਕੁਝ ਵਧਾ-ਘਟਾ ਵੀ ਲਈਏ ਤਾਂ 120 ਕਰੋੜ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 50 ਕਰੋੜ, ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਲੋਕ ਤਾਂ ਇਸ ‘ਰੱਬ ਦੀ ਦਾਤ’ ਨੂੰ ‘ਪ੍ਰਾਪਤ’ ਕਰਨਾ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ‘ਮਨੋਰਥ’ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵੀ ਕਾਇਮ ਹੈ ਕਿ ‘ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਇਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਹੱਥ ਦੋ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।’ ਇਹ ਬ੍ਰਹਮ ਦੀ ‘ਲੀਲ੍ਹਾ’ ਐਵੇਂ ਨਹੀਂ, ਉਸ ਦੀ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ‘ਮਿਹਰ’ ਹੈ ਕਿ ਮੂੰਹ ਜੇ ਇਕ ਰੋਟੀ ਖਾਏ ਤਾਂ ਹੱਥ ਦੋ ਕਮਾਉਣ। (ਪਰ ‘ਬ੍ਰਹਮ ਦੀ ਇਹ ਲੀਲ੍ਹਾ’, ਸ਼ਾਇਦ ‘ਸਤਿਜੁਗ’ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੁੰਦੀ ਹੋਏਗੀ, ਹੁਣ ਤਾਂ ‘ਕਲਯੁੱਗ ਦਾ ਪਹਿਰਾ’ ਹੈ ਜਿਸ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਸਭ ਕੁਝ ਮੰਦਾ ਹੀ ਮੰਦਾ ਹੈ, ਚੰਗਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ।)
ਇਕ ਤੱਥ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਰਬਪਤੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਿਰਫ 24 ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਸਾਲ ਵਧ ਕੇ ਦੁੱਗਣੀ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ (50) ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਸਾਡੇ ‘ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼’ ਦਾ ਇਕ ਅਰਬਪਤੀ, ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਇਕ ਸੌ ਧਨਾਢਾਂ ਵਿਚੋਂ ਚੌਥੇ ਨੰਬਰ ’ਤੇ ਹੈ। ਉਤਲੇ ਮੱਧ-ਵਰਗ ਦੇ ਖਾਂਦੇ-ਪੀਂਦੇ (ਰੱਜੇ-ਪੁੱਜੇ) ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ 10 ਫੀਸਦੀ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ‘ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਗਤੀ’ ਮੰਨ ਕੇ ਕੱਛਾਂ ਵਜਾਉਂਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤੱਥ ਦੀ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਹੇਠ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤਿੰਨ ਕਰੋੜ ਹੋਰ ਵਧ ਗਈ ਹੈ। 120 ਕਰੋੜ ਵਿਚੋਂ 90 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ‘ਕਮਾਈ’ ਇਕ ਡੰਗ ਦੀ ਰੋਟੀ ਜੋਗੀ ਵੀ ਨਹੀਂ। (ਜੋ ਅੰਕੜਾ ਸਿਰਫ ਸਰਕਾਰੀ ਹੈ, ਸਹੀ ਨਹੀਂ)।
ਦੇਸ਼ ਦੇ ‘ਮਹਾਨ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ’ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਕਿਸ ‘ਪ੍ਰਗਤੀ’ ਵੱਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਰਾਜਸੱਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਕਦੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ 90 ਕਰੋੜ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਰਧ-ਪਸ਼ੂ ਜੀਵਨ ਜਿਊਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। (ਇਹੋ ਨਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਨੇਤਾ, ਸਾਂਸਦ, ਇਸ ਦਸ਼ਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਤਕ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਘੁੰਗਣੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।)
ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਤਰੱਕੀ, ਬਹੁਤ ਬੁੱਧੀਵਾਨਾਂ, ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਤੇ ਤਕਨੀਸ਼ੀਅਨਾਂ (ਸਿੱਖੇ ਹੋਏ ਇੰਜੀਨੀਅਰਾਂ ਤੇ ਮਿਸਤਰੀਆਂ) ਕਾਰਨ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਇਕ ਸੌ ਅਰਬ ਖਰਬਪਤੀਆਂ ਤੇ ਕੁਝ ਲੱਖ ਕਰੋੜਪਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਮੇ (ਗੁਲਾਮ) ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਬੌਧਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਬਣਾਉਣ, ਚਲਾਉਣ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਉਤਲੇ 10-15 ਫੀਸਦੀ ਉੱਚ-ਵਰਗ ਦੀਆਂ ਸੁਖ-ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਤੇ ਐਸ਼-ਪ੍ਰਸਤੀ ਲਈ ਰੋਜ਼ ਨਵੀਂ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧਾਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵਿਗਿਆਨੀ, ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕੁਝ ਲੱਖ ਧਨਾਢਾਂ ਨੇ, ਲੱਖਾਂ ਡਾਲਰ ਤਨਖਾਹਾਂ ਦੇ ਕੇ, ਕਰੋੜਾਂ ਸਿੱਖਿਅਤ ਤੇ ਅਣਸਿੱਖਿਅਤ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਨਚੋੜ-ਨਚੋੜ ਅਰਬ-ਖਰਬਪਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਹਰ ਸਾਲ ਵਧਾਈ ਜਾਣ ਲਈ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਰਬ-ਖਰਬਪਤੀਆਂ ਨੇ ਪੂਰੇ ਮੀਡੀਏ ਨੂੰ ਇੰਜ ਮੁੱਠੀ ਵਿਚ ਘੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਧਾਰਨ ਲੋਕ ਵੀ, ਉਤਲੇ ਦਸ-ਪੰਦਰਾਂ ਫੀਸਦੀ ਮਧ-ਵਰਗ ਦੀਆਂ ਸੁਖ-ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਤੇ ਐਸ਼-ਪ੍ਰਸਤੀ ਨੂੰ ‘ਤਰੱਕੀ’, ‘ਵਿਕਾਸ’, ‘ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਮਰਿਧੀ’ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਲਿਖਤੀ ਅੱਖਰ ਤੇ ਟੀ.ਵੀ. ਵਰਗੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਸੋਚਣ ਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
ਇਹ ਸਾਰੀ ਦਸ਼ਾ ਇਕ ਸਿੱਧੜ-ਜਿਹੇ ਟੋਟਕੇ ਨਾਲ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਸੁਣੇ ਟੋਟਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਟਿੱਬੇ ਉਤੇ ਮਸਤੀ ਨਾਲ ਲੋਟਣੀਆਂ ਖਾਈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਹੋਇਐ? ਉਹਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ‘ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦਾ ਪਿੰਡੋਂ ਦਾਰੂ (ਸ਼ਰਾਬ) ਲੈਣ ਗਿਐ।’ ਇਹ ਮਜ਼ਾਕ ਨਹੀਂ ਸਾਡੀ (ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ) ਮਾਨਸਿਕ ਦਸ਼ਾ ਦਾ ਕੌੜਾ ਸੱਚ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖੋ ਤਾਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਬੱਸ ਦਾ ਕੰਡਕਟਰ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਇੰਜ ਝਗੜ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਬੱਸ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੋਵੇ। ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸੰਪਤੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੌਕਰਾਂ (ਗੁਲਾਮਾਂ) ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੰਜ ਵਰਤਿਆ ਹੈ (ਰਾਜੇ-ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਦੇ ਲੱਖਪਤੀਆਂ ਤੇ ‘ਅਰਬ-ਖਰਬਪਤੀਆਂ ਤਕ) ਜਿਵੇਂ ਆਮ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ‘ਰਾਜ-ਪਾਟ’ ਤੇ ਧਨ-ਦੌਲਤ ‘ਆਪਣਾ’ ਸਮਝ ਕੇ, ਉਹਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ‘ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ’, (ਆਪ ਨੂੰ ‘ਸਿਆਣੇ’ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ) ਲੋਕ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਖੁਦਗ਼ਰਜ਼ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ, ਵੀਹ-ਵੀਹ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਵਿਚ ਉਲਝੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਝੂਠ ਨੂੰ ਵੀ ‘ਸੱਚ’ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਆਪਣੇ’ ਸਮਝ ਕੇ ਚੋਣਾਂ ਵਿਚ ਜਿਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਜਦੋਂ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਮਾਇਆਵਤੀ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਕੋਲੋਂ ਸਿੱਧੇ, ਅਸਿੱਧੇ ਲਾਭ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਅਮੀਰਾਂ, ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰ-ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਬਾਈ ਕਰੋੜ ਦੇ ਨੋਟਾਂ ਦੀ ‘ਮਾਲਾ’ (ਹਾਰ) ਬਣਾ ਕੇ ਉਹਦੇ ਦੁਆਲੇ ਪਾਈ ਤਾਂ ਆਮ ਲੋਕ ਉਦੋਂ ਵੀ ‘ਮਹਾਨ ਨੇਤਾ’ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਨੱਚ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਕਰੋੜਾਂ ਦਾ ਹਾਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ‘ਆਪਣਾ’ ਹੋਵੇ।
ਜੋ ਕੁਝ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਜੋ ਅੰਨ੍ਹੀ ਆਬਾਦੀ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਅਸੀਂ (ਸਿਆਣਿਆਂ ਨੇ) ਵੀ ਅੱਖਾਂ ਇਸ ਲਈ ਮੀਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਕਿ ਕਠੋਰ ਯਥਾਰਥ ਤੋਂ ਜਾਂ ਅਣਜਾਣ ਬਣਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਫੇਰ ‘ਮਚਲੇ’ ਹੋਏ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਇਸ ਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਗਿਆਨ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। (ਇਹ ਮਹਾਨ ਸੱਚ, ਸ਼ਾਇਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਸਮਝਿਆ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸੂਤਕ ਵਰਗੇ ਭਰਮ, ਦੰਭ ਐਵੇਂ ਨਹੀਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਹੀ ‘ਧੋ’ ਸਕਦਾ ਹੈ)। ਇਹ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬਦਨਸੀਬੀ (ਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਦਸ਼ਾ) ਹੈ ਕਿ ਅੰਧਕਾਰ ਵਿਚ ਭਟਕਦਿਆਂ ਵੀ ਸਮਝਦੀ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ‘ਪ੍ਰਗਤੀ’ ਵੱਲ ‘ਅਗਰਸਰ’ ਹਾਂ। ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਸੀ ਦਲ, ਆਬਾਦੀ ਦੇ ‘ਐਟਮ-ਬੰਬ’ ਦੀ ਕਠੋਰ ਸਚਾਈ ਬਾਰੇ ਚੇਤੰਨ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਕੋਈ ਕਾਰਗਰ ਢੰਗ ਵਰਤ ਕੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਨ, ਚਾਹੇ ਕਾਨੂੰਨ (ਜਾਂ ਵਿਧਾਨ) ਵਿਚ ਮੂਲ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵੀ ਕਰਨੀਆਂ ਪੈਣ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤਬਾਹੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮਗਰੋਂ ‘ਹੋਣੀ’ ਕਹਿ ਕੇ ਹੀ ਪੱਲਾ ਝਾੜ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ‘ਲੋਕ-ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਾਂ’, ਰਾਜਸੀ ਦਲਾਂ ਤੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ‘ਭਿਆਨਕ ਵਿਸਫੋਟ’ ਮਗਰੋਂ, ਇਹਨੂੰ ‘ਹੋਣੀ’ ਕਹਿ ਕੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛਾ ਛੁਡਾ ਲੈਣਾ ਹੈ, ਪਰ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੀ ਤਬਾਹੀ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਣਾ। (ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ ਚੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ)
Tuesday, March 23, 2010
ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਜੈਤੋ ਵੱਲੋਂ ਸੰਤੋਖ ਮਿਨਹਾਸ ਨਾਲ ਰੂਬਰੂ
(ਜੈਤੋ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਸੰਤੋਖ ਮਿਨਹਾਸ ਨਾਲ ਰੂਬਰ ਸਮੇਂ ਜੁੜੇ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਪਾਠਕ)
ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ (ਰਜਿ.) ਜੈਤੋ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਰ ਸੰਤੋਖ ਮਿਨਹਾਸ ਨਾਲ ਰੂਬਰੂ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਸੰਤੋਖ ਮਿਨਹਾਸ ਅਤੇ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਦਲ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ ਬਿਰਜਮਾਨ ਹੋਏ। ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਭਾ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਹਰਦਮ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਦੇ ਸਵਾਗਤੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਮਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਸੰਤੋਖ ਮਿਨਹਾਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ।
ਸੰਤੋਖ ਮਿਨਹਾਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਿਖਣ ਕਾਰਜ ਦੇ ਆਗਾਜ਼ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਦਿਆਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ 1971-72 ਵਿਚ ਸਪਤਾਹਿਕ ਅਖਬਾਰ 'ਹਾਣੀ' ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਕਵੀ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੂਲਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਵੀ ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵੱਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਰਜਿੰਦਰ ਕਾਲਜ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਉਘੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ, ਡਾ. ਕਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਡਾ. ਟੀ. ਆਰ. ਵਿਨੋਦ ਦਾ ਥਾਪੜਾ ਮਿਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਵਿ ਸੰ੍ਰਗਹਿ 'ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਬਲਦੇ ਸੂਰਜ' 1992 ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ 'ਫੁੱਲ, ਤਿਤਲੀ ਤੇ ਉਹ' 2009 ਛਪੀ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਸਾਲ 'ਜ਼ਫ਼ਰ' ਸਾਹਿਤਕ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਟੀ. ਵੀ. ਸੀਰੀਅਲ ਗੂੰਜ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਸੰਵਾਦ ਵੀ ਲਿਖੇ।
ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਹੰਢਾ ਰਹੇ ਸ੍ਰੀ ਮਿਨਹਾਸ ਨੇ ਉਥੋਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਯਾਦਾਂ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਕਾਵਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ 'ਬੜਾ ਅਜੀਬ ਮੁਲਕ ਹੈ ਇਹ, ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਥੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ ਵਰਗਾ। ਕੋਈ ਵੀ ਤੰਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜੁੜਦੀ, ਸਾਂਝ ਵਰਗੀ।' ਅਜੋਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੋਲ ਸਨ 'ਮਨ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਡਰਿਆ ਉੱਚੀ ਸ਼ੋਰ ਮਚਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਯਾਰੋ ਵੇਖੋ ਬੰਦਾ ਇਸ ਤਰਾਂ ਵੀ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ।' ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਚੋਣਵੀਂ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਸਰੋਤਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਖੂਬ ਦਾਦ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਾਇਰ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪਿਆਸਾ, ਸੁਰਿੰਦਰਪ੍ਰੀਤ ਘਣੀਆਂ ਅਤੇ ਮੇਘ ਰਾਜ ਕੋਟਕਪੂਰਾ ਨੇ ਵੀ ਮਹਿਮਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਮਿਨਹਾਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਪਰਤਾਂ ਖੋਲ੍ਹਦਿਆਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਲੇਖਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਧੀਆ ਭੰਗੜਾ ਕਲਾਕਾਰ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਲਜ 'ਚ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਕਵਿਤਾ ਉਚਾਰਣ ਅਤੇ ਭੰਗੜੇ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਮੱਲਾਂ ਮਾਰੀਆਂ।
ਸਮਾਗਮ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਸੁਰਿੰਦਰ ਪ੍ਰੀਤ ਘਣੀਆਂ, ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪਿਆਸਾ, ਅਮਰਜੀਤ ਢਿੱਲੋਂ, ਹਰਦਮ ਸਿੰਘ ਮਾਨ, ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸੇਮ ਨਰੂਲਾ, ਅਰਸ਼ਦੀਪ ਸ਼ਰਮਾ, ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਵਾਂਦਰ ਜਟਾਣਾ ਨੇ ਵੀ ਕਾਵਿ ਮਹਿਫ਼ਿਲ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਹਾਜਰੀ ਲੁਆਈ। ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿਚ ਹੋਰਨਾ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭੁਪਿੰਦਰ ਜੈਤੋ, ਹਰਜਿੰਦਰ ਢਿੱਲੋਂ, ਮੰਗਤ ਸ਼ਰਮਾ, ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਬਲ੍ਹਾੜੀਆ, ਐਡਵੋਕੇਟ ਗੁਰਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ, ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੇਜੀ, ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ, ਸੋਨੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਸਭਾ ਦੇ ਮੀਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੂਰੇਵਾਲੀਆ ਅਤੇ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਦਲ ਸਿੰਘ ਵਾਲਾ ਨੇ ਸਮਾਗਮ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਭਨਾਂ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਸਭਾ ਵੱਲੋਂ ਸੰਤੋਖ ਮਿਨਹਾਸ ਨੂੰ ਯਾਦਗਾਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੇ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸ੍ਰੀ ਮਿਨਹਾਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਪੁਸਤਕ ਸਭਾ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤੀ। ਰਿਪੋਰਟ : ਹਰਦਮ ਸਿੰਘ ਮਾਨ
Sunday, March 14, 2010
ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਨੇ...
ਤਰਸਯੋਗ ਹਾਲਤ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਰੱਬ ਰਾਖਾ
ਲੁਧਿਆਣੇ ਦਿਨੇ ਸਾਢੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਲਾਲ ਬੱਤੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਰੁਕੀਆਂ ਕਾਰਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਕਾਰ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪਸਤੌਲ ਦਿਖਾ ਕੇ (ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਪਸਤੌਲ ਖਿਡਾਉਣਾ ਹੀ ਹੋਵੇ) ਲੁਟੇਰਾ ਢਾਈ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਲੁੱਟ ਕੇ ਭੱਜ ਗਿਆ। ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਬੰਦਾ ਤੇ ਕਾਰ ਵਾਲਾ ਆਪ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਮਗਰ ਨਹੀਂ ਭੱਜਿਆ। ਕਾਰ ਵਾਲਾ ਕਿਸੇ ਛੋਟੀ ਫੈਕਟਰੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਪੂਰੀ ਖ਼ਬਰ ਅਨੁਸਾਰ ਕਾਰ ਦਾ ਮਾਲਿਕ ਇਹ ਰਕਮ ਕਿਸੇ ਬੈਂਕ ਦੇ ਲਾਕਰ 'ਚੋਂ ਕਢਾਅ ਕੇ ਲਿਆਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਾਫ਼ ਹੈ ਕਿ ਲੁਟੇਰੇ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਬੈਗ ਵਿਚ ਢਾਈ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਨਕਦ ਤੇ ਇਕ ਡਰਾਫਟ ਵੀ ਹੈ। ਬਿਨਾਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੋਂ ਉਹ ਲੁਟੇਰਾ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਕਾਰਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿਚ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਾਰ ਵਾਲੇ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਗਿਆ।
ਸਾਧਾਰਨ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਘਟਨਾ ਆਮ ਜਿਹੀ ਲਗਦੀ ਹੈ ਪਰ ਹੈ ਨਹੀਂ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਲੁੱਟਾਂ-ਖੋਹਾਂ ਰੋਜ਼ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਖਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਆਏ ਦਿਨ ਵਧਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਕਾਰਨ ਸਮਝਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਹੀਂ। ਚਾਲੀ ਕਰੋੜ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਸਹੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 80 ਤੋਂ 90 ਕਰੋੜ ਹੈ। (70 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ 60 ਰੁਪਏ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ ਜੋ ਸਰਕਾਰੀ ਗਿਣਤੀਆਂ-ਮਿਣਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗਰੀਬ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।) ਸਰਕਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗ਼ਲਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਉਹ ਸਹੀ ਦੱਸੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਅਯੋਗਤਾ ਜਗ-ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰ ਲਈ ਮੁਸੀਬਤ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਗਿਣਤੀਆਂ-ਮਿਣਤੀਆਂ 'ਚ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਖੇਡ ਖੇਡਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿਗੜਦੇ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀਆਂ। 63 ਸਾਲ ਤੋਂ ਸਾਡੀਆਂ ਰਾਜਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਕਬੂਤਰ ਵਾਂਗ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਕੇ ਸੋਚਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਬਿੱਲੀ ਭੱਜ ਜਾਏਗੀ। ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਆਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਡੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਤੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਇਹ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਨਿਰਾਸ਼ਾਜਨਕ ਹੀ ਨਹੀਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਨ।
ਆਬਾਦੀ
ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਭਿਆਨਕ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਧ ਚੁੱਕੀ ਆਬਾਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਧਦੀ ਗਰੀਬੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। 110 ਕਰੋੜ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਹਰ ਸਾਲ ਢਾਈ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਕਰੋੜ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਚਾਹੇ ਅੱਧੀ ਆਬਾਦੀ ਰੜੇ ਮਦਾਨ ਰੁਲ੍ਹਦੀ ਰਹੇ, ਤਦ ਵੀ 10-15 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਰਦੇ-ਪੁੱਜਦੇ (ਤੇ ਧਨਾਢ) ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ, ਸਰਕਾਰਾਂ ਰਿਹਾਇਸ਼, ਵਿੱਦਿਆ, ਸਿਹਤ-ਸਹੂਲਤਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਲਾਭ ਦੇਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਨ (ਕਿਉਂਕਿ ਇਹੋ ਲੋਕ ਹਨ ਜਿਹੜ²ੇ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ ਹਨ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਹੀ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ, ਸਗੋਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ, ਲੋਕ ਸਭਾ ਤੇ ਰਾਜ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਖ਼ਰੀਦੋ-ਫ਼ਰੋਖਤ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਵੀ ਇਹੋ ਲੋਕ ਕਰਦੇ/ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ)।
ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਲਈ ਕੋਠੀਆਂ, ਸੜਕਾਂ, ਹਸਪਤਾਲ ਤੇ ਪਬਲਿਕ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਕਾਲਜ ਬਣਨ ਕਾਰਨ ਵਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਥਾਂ ਘਟਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਜਰਖੇਜ਼ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵੀ ਘਟ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਮਹਿੰਗਾਈ ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਰੋਕਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਮਹਿੰਗਾਈ ਦੀ ਮਾਰ ਸਬੰਧੀ ਵਧੇਰੇ ਰੌਲਾ-ਰੱਪਾ ਇਨ੍ਹਾਂ 10-15 ਫ਼ੀਸਦੀ ਲੋਕਾਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਹੇਠਲੇ ਲੋਕ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕੁਝ ਖਰੀਦਣ ਜੋਗੇ ਨਹੀਂ, ਫਿਰ ਚਾਹੇ ਮਹਿੰਗਾਈ ਵਧੇ ਜਾਂ ਘਟੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਦੁੱਖ ਹੀ ਭੋਗਣੇ ਪੈਣੇ ਹਨ (ਜੋ ਕਿ ਮਹਿੰਗਾਈ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵਧ ਜਾਣਗੇ)। ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਕਦੇ ਖੰਡ ਦੇਖੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਤਾਂ ਗੁੜ ਦੀ ਡਲੀ ਮਿਲ ਜਾਣ 'ਤੇ ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਪਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤੇ ਸੁਚੇਤ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਬਹੁਤੇ ਗਿਆਨਵਾਨ/ਵਿਦਵਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੋਜ਼ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ (ਜਲਸੇ-ਜਲੂਸ, ਧਰਨੇ, ਭੁੱਖ-ਹੜਤਾਲਾਂ) ਵਧਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹੜਤਾਲਾਂ ਮੌਕੇ ਗੱਡੀਆਂ, ਬੱਸਾਂ ਰੋਕਣੀਆਂ ਤੇ ਦੁਕਾਨਾਂ ਬੰਦ ਕਰਾਉਣੀਆਂ ਆਮ ਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਅਧਿਆਪਕ ਕੁੜੀ ਦੇ ਸੜ ਕੇ ਮਰਨ 'ਤੇ ਜੋ ਕੁਝ ਫਰੀਦਕੋਟ ਵਿਚ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ। (ਪਰ ਪੁਲਿਸ, ਅਫਸਰਸ਼ਾਹੀ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਦਾ ਹਾਲ ਉਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਜਦੋਂ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਵੀ ਛਪੀ ਕਿ ਇਕ ਪੁਲਿਸ ਅਫਸਰ ਨੇ ਮਰਨ ਵਾਲੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਤੇ ਇਕ-ਦੋ ਹੋਰ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕੋਝੇ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਕਹੇ ਕਿ, 'ਕੁੱਤੀਓ! ਤੁਸੀਂ ਤੇਲ ਛਿੜਕ ਕੇ ਮਰਨ ਦੇ ਡਰਾਮੇ ਕਰਦੀਆਂ ਹੋ, ਮਰਨਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ।' ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਉਸ ਅਧਿਆਪਕਾ ਨੇ ਤੀਲੀ ਲਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ 90 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਾੜ ਲਿਆ ਤੇ ਉਸੇ ਰਾਤ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।)
ਮਹਿੰਗਾਈ
ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮਹਿੰਗਾਈ ਰੋਕਣ ਦੇ ਦਾਅਵੇ ਰੋਜ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਬੁਲਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ 'ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਧਾਓ ਫਿਰ ਮਹਿੰਗਾਈ ਘਟ ਸਕੇਗੀ।' ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀਆਂ ਤੇ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਦੀ ਕਮੇਟੀ ਵੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਉਹ ਮਹਿੰਗਾਈ ਦੇ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੇਗੀ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਮੇਟੀਆਂ ਤਾਂ 60 ਸਾਲ ਤੋਂ ਬਣਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਕ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਲਈ ਜਦੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਹੀ ਘਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਕਰੋੜਾਂ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਕੋਲ ਕਿਹੜਾ ਜਾਦੂ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪੈਦਾਵਾਰ ਵਧਾ ਦੇਣਗੇ? ਖੇਤੀ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ 'ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸਮੱਸਿਆ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਨਾਜ ਦੇ ਬੂਟੇ ਉੇਤੇ ਹੋਰ ਬੂਟਾ ਨਹੀਂ ਉਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਜੇ ਇਕ ਗਿੱਠ ਥਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜ ਬੂਟੇ ਉੱਗ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਸ ਨਹੀਂ ਉਗਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ। ਬੂਟੇ ਨੇ ਖੁਰਾਕ ਜ਼ਮੀਨ 'ਚੋਂ ਲੈਣੀ ਹੈ¸ਚਾਹੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਮਸਨੂਈ ਖਾਦਾਂ ਪਾਓ ਜਾਂ ਜ਼ਹਿਰਾਂ ਛਿੜਕੀ ਜਾਓ। ਇਕ ਖਾਸ ਹੱਦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਨਾਜ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਨਹੀਂ ਵਧ ਸਕਦੀ। ਜਿੰਨੀ ਵਧਣੀ ਸੀ ਵਧ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਹੁਣ ਘਟਣ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਹਨ, ਵਧਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਸਾਡੇ 'ਮਹਾਨ ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ' ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ (ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਥੀ ਸ: ਮੌਨਟੇਕ ਸਿੰਘ) ਨੂੰ ਇਹ ਸਾਧਾਰਨ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਸਮਝ ਆਏਗੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆ 70-80 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੋ, ਡੇਢ ਅਰਬ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਵਿਹਲੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਦੇਣ ਦੀ ਹੈ। ('ਨਰੇਗਾ' ਵਰਗੇ ਸਭ 'ਡਰਾਮੇ' ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।) ਪੱਛਮ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ, ਕਾਰਾਂ, ਕੰਪਿਊਟਰ, ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ ਤੇ ਉਤਲੇ 10-15 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸਰਦੇ-ਪੁੱਜਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਐਸ਼-ਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਹੋਰ ਸਾਮਾਨ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਵਧਣ ਨਾਲ, ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੋਰ ਵਧਦੀ ਜਾਏਗੀ ਤੇ ਉਹ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਜਾਂ ਤਾਂ ਰੋਜ਼ ਸਰਕਾਰਾਂ ਲਈ ਮੁਸੀਬਤ ਬਣਦੇ ਜਾਣਗੇ ਜਾਂ ਭੁੱਖੇ ਮਰਨਗੇ। ਭੁੱਖਮਰੀ ਨਾਲ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਕਾਰਨ ਅਜੇ ਤਾਂ ਅੰਦਾਜ਼ਨ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਬੰਦੇ ਰੋਜ਼ ਮਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਗਰੀਬੀ ਵਿਚ ਘੁਲ-ਘੁਲ ਕੇ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਰੋੜਾਂ 'ਚ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਰੋਜ਼ ਵਧਦੀ ਜਾਏਗੀ। ਦੁਨੀਆ ਦੇ 'ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ' ਤੇ 'ਮਹਾਨ ਲੋਕਤੰਤਰ' ਕੋਲ, ਇਸ ਖ਼ਤਰੇ ਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹਾਲਾਤ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਸੀਲਾ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਬਚਿਆ।
ਕੇਂਦਰ ਦੀ ਲਾਲਸਾ
ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ 'ਉਚਤਮ' ਤੇ ਪੱਛਮ ਦੇ 'ਸਟੈਂਡਰਡ' ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਵਾਲੀ ਬਿਮਾਰੀ ਲੱਗ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੱਖ, ਸਰਦੇ-ਪੁੱਜਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਅਮਰੀਕਾ, ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ 'ਚ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਡਾਲਰਾਂ ਤੇ ਪੌਂਡਾਂ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਮੁੜਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਪੜ੍ਹ-ਲਿਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਵਧਾਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਕਿ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ, ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਪਤੀ, ਵਪਾਰੀ 10 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਤਨਖਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ 'ਦਿਮਾਗੀ' ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਤੋਂ 15-20 ਲੱਖ ਆਪ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ¸ਉਹ ਮੂਰਖ ਨਹੀਂ ਕਿ ਵੱਡੀਆਂ ਤਨਖਾਹਾਂ ਦੇ ਕੇ ਆਪ ਕੋਈ ਖੱਟੀ ਨਾ ਖੱਟਣ। ਪਰ ਸਾਡੇ ਉੱਚ ਮੱਧ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗੋਝ ਕਦੇ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੀ। ਇਕੋ 'ਚਾਅ' ਹੈ ਕਿ 'ਸਾਡਾ ਪੁੱਤ, ਧੀ ਅਮਰੀਕਾ, ਬਰਤਾਨੀਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ 'ਸਕਸੈਸਫੁਲ' ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉ ਰਿਹਾ ਹੈ (ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਚ 'ਮੌਜਾਂ' ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ)। ਪਰ ਇਹ ਲੁਕੀ-ਛਿਪੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ, ਧੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਰਨ ਸਮੇਂ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਵੀਜ਼ਾ ਤੁਰੰਤ ਨਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਬੁੱਢੇ, ਬੁੱਢੀ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਕਈ ਦਿਨ ਹਸਪਤਾਲ 'ਚ ਸੜਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬਰਫ਼ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਰੱਖਣੀ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਦੇਸ ਗਏ ਧੀ-ਪੁੱਤਰ ਕੀ ਖੱਟੀ, ਖੱਟ ਕੇ ਲਿਆਇਆ ਹੈ।
ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਮੁਹਾਰ
ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿੱਜੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਕੇ ਸਮਝਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਲੱਖਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਖਰਚ ਕਰਕੇ ਪੜ੍ਹਾਏ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀਆਂ ਵੱਡੇ ਡਾਕਟਰ, ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਜਾਂ ਹੋਰ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਮਾਹਿਰ ਬਣ ਕੇ ਕੀ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ? ਸਭ ਤੋਂ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ('ਕਰੀਮ') ਤਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਵਧਾਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪਿੱਛੇ ਉਹ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਬਹੁਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਤੇ ਮਾਹਿਰ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੇ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਨਹੀਂ ਵਧਾ ਸਕਦੇ। ਫਿਰ ਸਰਕਾਰ ਉੱਚ-ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ 'ਪੱਧਰ' ਵਧਾਉਣ ਖਾਤਰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਹੂ-ਪਸੀਨੇ ਦੀ ਕਮਾਈ ਉੱਚ-ਅਦਾਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਰੋੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਜਿਹੜੇ, ਜਿਹੋ-ਜਿਹੀ ਕਚਘਰੜ ਵਿੱਦਿਆ ਤੇ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 60-70 ਫ਼ੀਸਦੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਮਾਰ ਝਲਦੇ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਜੁਰਮਾਂ ਵਿਚ ਗੱ੍ਰਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਰਕਾਰ ਫਿਰ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ 'ਉੱਚ-ਵਿੱਦਿਆ' ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅੱਗੇ ਮੰਗਤੀ ਬਣ ਕੇ ਝੋਲੀ ਅਡਦੀ ਹੈ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਰਜ਼ੇ ਲੈ ਕੇ ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਮਹਿੰਗੇ ਮੁੱਲ ਖਰੀਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਲਾਭ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਉਤਲੇ ਮੱਧ-ਵਰਗ ਦੇ ਧਨਾਢਾਂ ਤੇ ਰੱਜਿਆਂ-ਪੁੱਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ (ਬਿਹਾਰ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਜਾਂ ਮੁੰਬਈ ਜਾਣ ਲਈ ਗੱਡੀ ਤੇ ਡੱਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ 'ਤੇ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮੁੰਬਈ ਦੀ ਸ਼ਿਵ-ਸੈਨਾ ਉਥੋਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੁੱਲੀਆਂ ਸਣੇ ਚੁਕਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ)।
ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ 'ਹਲਾਂਅ ਵਲਣ' ਲਈ ਖ਼ਿਮਾ, ਪਰ ਸੱਚ ਕਹੇ ਬਿਨਾਂ ਰਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਜੇ ਪਾਠਕ ਸਮਝ ਸਕਣ ਤਾਂ ਹਕੀਕਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ, ਕਿਧਰੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਝਗੜੇ, ਆਪਾਧਾਪੀ, ਜਲਸੇ-ਜਲੂਸ ਤੇ ਹੇਠਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਾਹਾਕਾਰ ਜ਼ਰੂਰ ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਦਿਖਾਏ ਸੁਪਨੇ ਰੋਜ਼ ਖਿੰਡਦੇ ਜਾਣਗੇ। ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ, ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਵਧਣਗੀਆਂ ਜੋ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਝਗੜਿਆਂ, ਬੇਚੈਨੀ, ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚ ਕੜਵਾਹਟ ਹੀ ਵਧਾਉਣਗੀਆਂ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਨੀਂਦ ਵੀ ਆਉਣੋਂ ਹਟ ਜਾਏਗੀ। ਇਹ ਕੌੜੀਆਂ ਸਚਾਈਆਂ ਹਨ¸ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਕਿੰਨਾ ਵੀ 'ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ' ਬਣਿਆ ਫਿਰੇ ਪਰ ਹੋਣਾ ਉਹੋ ਕੁਝ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਿੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭੁਲੇਖਿਆਂ ਤੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਯੁੱਗ ਬੀਤ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ¸ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਰੱਬ ਹੀ ਰਾਖਾ ਹੈ। (ਪਰ ਉਹ ਵੀ ਹੁਣ ਸਾਡੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਤੇ ਰਾਜਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਾਂਗ ਕੁੰਭਕਰਨੀ ਨੀਂਦ ਸੌਂ ਗਿਆ ਲਗਦਾ ਹੈ)।
ਪ੍ਰੋ. ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ
ਫੋਨ : 01635-230434.
Subscribe to:
Posts (Atom)